ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ
ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ
Το Κρητικό ζήτημα, αναπόσπαστο μέρος και συχνά σημείο αιχμής του όλου Ανατολικού ζητήματος στην ευρύτερη διάρκεια του ΙΘ' αιώνα, προσέγγισε στην τελική λύση του, όταν το 1897 τα μέλη της Ευρωπαϊκής Συμφωνίας -οι έξι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής- επέβαλαν στην Τουρκία, να εκχωρήσει τα κυριαρχικά της δικαιώματα, διατηρώντας την ψιλή μόνο επικυριαρχία και εγγυήθηκαν συλλογικά την εφαρμογή καθεστώτος αυτόνομου, υπό την προστασία τους, ορίζοντας ως ύπατο αρμοστή το δευτερότοκο γιο του βασιλέα των Ελλήνων. Στη βασική σύσταση του, το καθεστώς της αυτονομίας χαρακτηριζόταν από την πολλαπλότητα και, συχνά, τη σύγχυση στον καθορισμό της λειτουργίας των κύριων θεσμικών οργάνων του, μονομερών και συλλογικών, τοπικών και διεθνών...
Στο ίδιο πρόσωπο του ύπατου αρμοστή, συνεκτικού δεσμού με το εθνικό κέντρο, συγκρουόταν η ιδιότητα του εντολοδόχου του Κρητικού λαού και του εκπροσώπου των Προστατριών Δυνάμεων, του φορέα δηλαδή εθνικών διεκδικήσεων και του εγγυητή διεθνών δεσμεύσεων. Οι μοιραίες αυτές αντιφάσεις και οι αναπόφευκτες δυσλειτουργίες στο επίπεδο των θεσμών έμελλε να συναρτηθούν και με βαθύτερες εγγενείς αδυναμίες με έκδηλο τον αντίκτυπο στο πεδίο της διοικητικής οργάνωσης και της παραγωγικής ανάπτυξης. Υπό τις συνθήκες, αυτές, εντεινόταν η αίσθηση της προσωρινότητας και η εμμονή των κατοίκων της Μεγαλονήσου στην άμεση ικανοποίηση του ενωτικού αιτήματος.
Με το όνομα Κρητικό Ζήτημα αναφέρονταν όλα τα γεγονότα που αφορούσαν την Κρήτη και τον αγώνα της για την ανεξαρτητοποίηση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1830 μέχρι το 1913. Στην Ιστορία της Ευρώπης και ειδικότερα της διπλωματικής ιστορίας της, το λεγόμενο Κρητικό Ζήτημα απετέλεσε μέρος του γενικότερου Ανατολικού Ζητήματος, το οποίο πρωτοεμφανίσθηκε ως ιδιαίτερο πρόβλημα αμέσως μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, δηλαδή περί το 1830, όταν και προσδιορίστηκαν τα σύνορα του νεοπαγούς Βασιλείου της Ελλάδος χωρίς να συμπεριλαμβάνουν τη μεγαλόνησο Κρήτη, παρά τη συμμετοχή της στους αγώνες αλλά και τις θυσίες που είχε υποστεί κατά τον μεγάλο ξεσηκωμό.
Διαβάστε το πρώτο μέρος:
Έτσι στην έννοια του όρου Κρητικό Ζήτημα περιλαμβάνονται όλα τα γεγονότα που συνέβησαν και αφορούσαν τον Κρητικό λαό, από την παραπάνω χρονολογία μέχρι την προσάρτηση - Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Στα γεγονότα αυτά περιλαμβάνονται στάσεις και επαναστάσεις, διεθνείς συνεννοήσεις και παρεμβάσεις, ακόμα και ένοπλες εκ μέρους των Μεγάλων Δυνάμεων αλλά και στρατιωτικές επεμβάσεις που έφθασαν και σε πολεμική σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία όμως και κατέληξε στη δημιουργία ημιαυτόνομης πολιτείας, της επιλεγόμενης Κρητικής Πολιτείας το 1896, με την ευνοϊκή κατάληξη την ενσωμάτωση της Κρήτης στην Ελλάδα, στη λήξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου.
Το Μάιο του 1913, η Κρήτη παραχωρήθηκε στην Ελλάδα με τη Συνθήκη του Λονδίνου. Η ένωση έγινε με επίσημη τελετή στο φρούριο Φιρκά των Χανίων την 1 Δεκεμβρίου 1913. Σημειώνεται ότι η ιστορία του Κρητικού Ζητήματος με τις διάφορες κατά καιρούς προσπάθειες επίλυσής του αποτελεί σπουδαίο κεφάλαιο της διπλωματικής ιστορίας καθώς και στη καθιέρωση πολλών θεμάτων που αποτέλεσαν βασικά σημεία εξέλιξης του Διεθνούς Δικαίου.
ΕΥΑΙΣΘΗΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ
Η αρνητική εντούτοις αυτή συγκυρία, ενωρίς έκδηλη, δεν έμελλε να οδηγήσει τις Προστάτριες Δυνάμεις στην επαναθεώρηση του καθεστώτος της αυτονομίας. Το Κρητικό ζήτημα παρέμενε αναπόσπαστα δεδομένο με το περίπλοκο Ανατολικό ζήτημα, ενταγμένο ακόμη στο δίκτυο και της ευαίσθητης Μεσογειακής ισορροπίας. Η στρατηγική θέση του νησιού, ιδιαίτερα το λιμάνι της Σούδας, δεν είχε παύσει να κεντρίζει το ενδιαφέρον, τόσο των ισχυρών δυτικών ναυτικών δυνάμεων όσο και αυτών των Κεντρικών Αυτοκρατοριών, και ακόμη περισσότερο της Ρωσίας.
Ανταγωνιστικές πιέσεις και αλληλοσυγκρουόμενες βλέψεις και συμφέροντα συνέχονταν με τη διαμόρφωση, ρευστή και αυτή, θέσεων κατά κανόνα αντιθετικών μεταξύ των ίδιων των εγγυητριών κυβερνήσεων. Παράλληλα, ενώ η Πύλη ενέμενε σταθερά στην ανθενωτική στάση της, τα γειτονικά Βαλκανικά κράτη αξίωναν ανάλογες εδαφικές ικανοποιήσεις, σε αντιστάθμισμα μιας ενδεχόμενης προσάρτησης της Κρήτης στην Ελλάδα. Υπό τις συνθήκες αυτές, η εμμονή των Ευρωπαϊκών κυβερνήσεων στην αρχή του status quo έτεινε να αποτελέσει την ασφαλιστική δικλείδα, τόσο για την αλληλοεξισορρόπηση των δικών τους βλέψεων όσο και για τη διατήρηση της εύθραυστης Βαλκανικής ισορροπίας.
Η Μεγάλη Σφαγή του Ηρακλείου 1898
Για την ομαλή μετάβαση της εσωτερικής διοίκησης της Κρήτης από το σουλτανικό σύστημα στο νέο καθεστώς της αυτονομίας, έπρεπε να εγκατασταθούν στις διάφορες θέσεις οι νέοι υπάλληλοι του Εκτελεστικού της Κρήτης. Καθώς απόσπασμα του Αγγλικού στρατού εγκαθιστούσε στο Ηράκλειο τους φορολογικούς υπαλλήλους το πρωί της 25ης Αυγούστου 1898, εξαγριωμένοι Τούρκοι, με την παρότρυνση των Τουρκικών στρατιωτικών και διοικητικών αρχών, κινήθηκαν σε μια πρωτοφανούς αγριότητας σφαγή του άμαχου πληθυσμού, σε εμπρησμούς και λεηλασίες σπιτιών και καταστημάτων των Χριστιανών.
Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο Λυσίμαχος Καλοκαιρινός, Υποπρόξενος της Αγγλίας στο Ηράκλειο, καθώς και 17 Άγγλοι στρατιώτες. Ο Αγγλικός στόλος αναγκάστηκε να κανονιοβολήσει την πόλη, ολοκληρώνοντας την καταστροφή. Η μεγάλη σφαγή του Ηρακλείου επέσπευσε τη λύση του Κρητικού Ζητήματος. Τα διεθνή ειδησεογραφικά πρακτορεία παρουσίασαν το δράμα της πόλης του Ηρακλείου με τα μελανότερα χρώματα και δημοσίευσαν καταλόγους των θυμάτων και των προσφύγων. Η πόλη τέθηκε υπό την αυστηρή επιτήρηση των στρατευμάτων των Μ. Δυνάμεων και άρχισαν ανακρίσεις για την ανεύρεση και τιμωρία των πρωταιτίων.
Παράλληλα με την τιμωρία των πρωταιτίων, οι Μεγάλες Δυνάμεις αποδέχθηκαν το πάγιο αίτημα των Χριστιανών της Κρήτης για την απομάκρυνση του Τουρκικού στρατού, παρά τις πολλές επιφυλάξεις και τις παρελκυστικές κινήσεις της Αγγλικής διπλωματίας. Ο δρόμος προς την ελευθερία είχε ανοίξει. Στις 2 Νοεμβρίου 1898 και ο τελευταίος Τούρκος στρατιώτης εγκατέλειπε οριστικά την Κρήτη. Στις 5 Νοεμβρίου 1898 οι Κρήτες κατέθεσαν τα όπλα, υπακούοντας στην εντολή του Εκτελεστικού, για να διευκολυνθεί η ομαλή μεταβίβαση της εξουσίας στον εντολοδόχο των Μεγάλων Δυνάμεων πρίγκιπα Γεώργιο, ο οποίος έφτασε στην Κρήτη ένα μήνα αργότερα, στις 9 Δεκεμβρίου 1898.
ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟ∆Ο 1896 - 1909 ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ
Η νευραλγική θέση της Κρήτης στο µέσο σχεδόν της κλειστής θάλασσας της Μεσογείου της προσδίδει µια τεράστια και ζωτική γεωστρατηγική αξία και σηµασία. Αποτελεί το σταυροδρόµι συνάντησης τριών ηπείρων, της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής, καθώς και το σηµείο συσσώρευσης λαών και πολιτισµών ανά τους αιώνες. Ως ενδιάµεσος σταθµός των θαλάσσιων οδών της Μεσογείου που οδηγούν προς τους ωκεανούς αποτέλεσε «µήλον της έριδος» για τις ισχυρές δυνάµεις που κατά καιρούς εµφανίστηκαν στο προσκήνιο της ιστορίας. Το 1669 η Κρήτη πέρασε στην κατοχή της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, όπου ενσωµατώθηκε ως Βιλαέτι, ύστερα από αγώνες κατά των Βενετών που διήρκεσαν πάνω από είκοσι χρόνια (1645 - 1669).
Ο έλεγχος της Κρήτης από την παρακµάζουσα Οθωµανική Αυτοκρατορία αποτελούσε ένα πρόσκοµµα για τα αποικιοκρατικά και εµπορικά συµφέροντα των ισχυρών Ευρωπαϊκών κρατών. Από το 17ο αιώνα και µετά οι Μεγάλες ∆υνάµεις άρχισαν να προσβλέπουν στις κτήσεις της καταρρέουσας Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, προκειµένου να επωφεληθούν πολιτικά και οικονοµικά, ενώ, παράλληλα, µε την είσοδο της Τσαρικής Ρωσίας στους κόλπους της σύγχρονης Ευρώπης προσδόθηκε νέα µορφή στο πανάρχαιο Ανατολικό Ζήτηµα. Οι κατά καιρούς αγώνες των Ελλήνων, µε αποκορύφωµα την Επανάσταση του 1821, για την απόκτηση της ανεξαρτησίας τους, προσέλκυσαν το ενδιαφέρον των Μεγάλων ∆υνάµεων, οι οποίες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στα Ελληνικά πελάγη.
Η παρουσία τους αυτή δεν αποσκοπούσε σε τίποτε άλλο εκτός από την εξυπηρέτηση των συµφερόντων τους και τη διατήρηση των ισορροπιών στην ανατολική Μεσόγειο, µε τη συντήρηση και διαιώνιση του Ανατολικού Ζητήµατος. Σε αυτό ενσωµατώθηκε και το Κρητικό Ζήτηµα, που αφορούσε την αυτοδιάθεση και το σεβασµό των δικαιωµάτων του Κρητικού λαού. Μεταξύ των ισχυρών Ευρωπαϊκών κρατών δηµιουργήθηκε ένα πλέγµα συµµαχιών και ανταγωνισµών που οδηγούσαν σε συγκρούσεις άλλοτε στρατιωτικές και άλλοτε πολιτικές, οικονοµικές και διπλωµατικές.
Ιδιαίτερα η Γαλλία, ως αποικιακή ανταγωνίστρια της Βρετανίας, µετά το Συνέδριο του Βερολίνου (1878), πέτυχε την κατάκτηση της Τυνησίας και κινήθηκε για τη δηµιουργία ενός αποικιακού κράτους στην κεντρική και δυτική Αφρική. Παράλληλα, προσπάθησε να διεισδύσει στη νότια Κίνα και την Ινδοκίνα. Το 1891 η αυξανόµενη φιλία της Γαλλίας προς τη Ρωσία επισφραγίσθηκε µε τη σύναψη συνθήκης µεταξύ των δύο χωρών, η οποία ανανεώθηκε µε τη µορφή πολιτικής συµµαχίας το 1893. Η Γαλλορωσική συµµαχία αποτελούσε το αντίβαρο της Αυστρογερµανικής.
Ο Ευρωπαϊκός Πολεµικός Στόλος και ο Ελληνικός Στρατός
Η µεγάλη Κρητική επανάσταση του 1866 ευαισθητοποίησε τη διεθνή κοινή γνώµη και ανάγκασε τη Βρετανία, τη Γαλλία και τη Ρωσία, παρά την αδιαφορία τους για τα τεκταινόµενα στην Κρήτη, να υποχρεώσουν την Υψηλή Πύλη να προβεί σε παραχωρήσεις και µεταρρυθµίσεις στη διοίκηση του Κρητικού λαού, οι οποίες το 1868 πήραν τη µορφή του Οργανικού Νόµου. Ο Γαλλογερµανικός πόλεµος του 1870 και η Ρωσοτουρκική σύρραξη του 1877 αποτέλεσαν ανασταλτικούς παράγοντες για την άµεση επέµβαση των Μεγάλων ∆υνάµεων στα Κρητικά ζητήµατα.
Η Υψηλή Πύλη ελάχιστα σεβάστηκε τον Οργανικό Νόµο, µια στάση που, σε συνδυασµό µε τις πολεµικές συγκρούσεις που ξέσπασαν, οδήγησε σε µια ακόµη επανάσταση στην Κρήτη το 1878, η οποία έληξε µε την υπογραφή της Σύµβασης της Χαλέπας. Το πάγιο αίτηµα του Κρητικού λαού για ένωση µε την Ελλάδα οδήγησε στην επανάσταση του 1889, η οποία δεν υποστηρίχθηκε από την Ελληνική κυβέρνηση και τις Ευρωπαϊκές δυνάµεις παρά τις υποσχέσεις τους για την υποστήριξη των δίκαιων αιτηµάτων του Κρητικού λαού. Η αποτυχία της επανάστασης έδωσε την αφορµή στους Τούρκους να αναστείλουν την εφαρµογή της Σύµβασης της Χαλέπας.
Η Κρήτη επανήλθε στα χρόνια προ του Οργανικού Νόµου. Οι βιαιοπραγίες, οι διώξεις και οι δολοφονίες σε βάρος των Χριστιανών Κρητικών πυροδότησαν µία ακόµη εξέγερση το 1895 µε σκοπό την ανάκτηση των χαµένων προνοµίων. Σταθµό για την εξέλιξη του Κρητικού Ζητήµατος και αποφασιστική καµπή για τα πολιτικά δρώµενα στην Κρήτη αποτέλεσε η πολιορκία, από τους εξεγερµένους, της Τουρκικής φρουράς του Βάµου, που διήρκεσε από τις 4 ως τις 18 Μαΐου 1896. Παράλληλα, οι πρόξενοι των Μεγάλων ∆υνάµεων ειδοποίησαν τις κυβερνήσεις τους να αποστείλουν πολεµικά πλοία προκειµένου να προστατέψουν τους ξένους υπηκόους στο νησί.
Πράγµατι, το Μάιο του 1896 κατέπλευσαν στα Χανιά πέντε πολεµικά πλοία (Γαλλικό, Ρωσικό, Βρετανικό, Ιταλικό και Αυστριακό). Η Γαλλική κυβέρνηση επισήµανε στις άλλες προστάτιδες δυνάµεις ότι η οποιαδήποτε επέµβαση στις κρητικές υποθέσεις δε θα έπρεπε να θίγει το κύρος του σουλτάνου. Η Γαλλία δεν αντιλήφθηκε την παρελκυστική πολιτική και στάση του σουλτάνου Abdul Hamid II, γεγονός που οφειλόταν κατά ένα µεγάλο ποσοστό στη Γαλλοτουρκική φιλία καθώς και στην αδικαιολόγητη αισιοδοξία της γαλλικής κυβέρνησης για την καλή θέληση της Υψηλής Πύλης.
Η σύσταση της «Γενικής Επαναστατικής των Κρητών Συνελεύσεως», η επανασύσταση της «Κεντρικής των Κρητών Επιτροπής» στην Αθήνα, η σιωπηρή υποστήριξη του αγώνα από την Ελληνική κυβέρνηση, καθώς και η συνεχιζόµενη κάθοδος Ελλήνων αξιωµατικών στην Κρήτη, αναζωπύρωσαν το Κρητικό Ζήτηµα. Οι σφαγές και οι λεηλασίες στα Χανιά και το Ηράκλειο το Μάιο και τον Ιούνιο του ιδίου έτους, αφενός, προκάλεσαν την αντίδραση της Ελληνικής κυβέρνησης, η οποία αποφάσισε να στείλει πολεµικά πλοία, χωρίς αυτό τελικά να υλοποιηθεί, και, αφετέρου, θορύβησαν τις Μεγάλες ∆υνάµεις.
Οι οποίες, βλέποντας τη δραστηριοποίηση της διεθνούς κοινής γνώµης υπέρ του Χριστιανικού πληθυσµού της Κρήτης, εµφανίστηκαν ως εγγυήτριες ενός νέου πολιτικού οργανισµού, θέτοντας προσωρινά τέλος στις εχθροπραξίες. Η επανάσταση έλαβε τέλος τον Αύγουστο του 1896 και χαρακτηρίστηκε ως «Τυχερή Επανάσταση». Ο νέος πολιτικός οργανισµός προέβλεπε, µεταξύ άλλων, το διορισµό από τον σουλτάνο ενός Χριστιανού ως γενικού διοικητή µε την έγκριση των Μεγάλων ∆υνάµεων και την αναδιοργάνωση της χωροφυλακής µε τη συµµετοχή Ευρωπαίων αξιωµατικών. Όµως οι Τούρκοι δεν ήταν διατεθειµένοι να εφαρµόσουν άµεσα τις διατάξεις του νέου πολιτεύµατος και ο Τουρκικός όχλος άρχισε να αντιδρά βίαια στην εφαρµογή του.
Στις 13 Ιανουαρίου 1897 Τούρκοι Βασιβουζούκοι (άτακτοι) επιδόθηκαν σε σφαγές Χριστιανών στο Ηράκλειο, οι οποίες επεκτάθηκαν στο Ρέθυµνο και αργότερα στα Χανιά. Στις 17 Ιανουαρίου κατέπλευσαν στο Ηράκλειο ένα Βρετανικό, ένα Ιταλικό και ένα Γαλλικό πολεµικό πλοίο, εξαιτίας της έκρυθµης κατάστασης. Ιδιαίτερα στα Χανιά, στις 23 και 24 Ιανουαρίου, οι σφαγές, οι λεηλασίες και οι πυρπολήσεις Χριστιανικών συνοικιών είχαν φτάσει στο αποκορύφωµα τους. Είναι αξιοσηµείωτο το γεγονός ότι τα πολεµικά πλοία των Ευρωπαϊκών δυνάµεων δεν αποβίβασαν αγήµατα για να εµποδίσουν τις Τουρκικές θηριωδίες.
Τα γεγονότα των Χανίων ανάγκασαν την Ελληνική κυβέρνηση να αποστείλει στην Κρήτη κατά το διάστηµα από 25 ως 27 Ιανουαρίου πέντε πολεµικά πλοία υπό τον Μοίραρχο Reineck για την προστασία του Χριστιανικού πληθυσµού και τη µεταφορά των προσφύγων Χριστιανών, µε τη συνδροµή των Ευρωπαϊκών πλοίων, σε ασφαλή Ελληνικά λιµάνια. Στις 29 Ιανουαρίου µία µοίρα τορπιλοβόλων υπό τον πρίγκιπα Γεώργιο κατέπλευσε στην Κρήτη µε σκοπό να εµποδιστεί η αποστολή Τουρκικών στρατευµάτων, αλλά και να τονιστεί στα ισχυρά Ευρωπαϊκά κράτη η επιθυµία για ένωση της Κρήτης µε τη µητέρα Ελλάδα.
Η αποστολή των Ελληνικών πολεµικών πλοίων δεν αντιµετωπίστηκε µε εύνοια από τις Μεγάλες ∆υνάµεις, καθώς αποτελούσε απόφαση που λήφθηκε χωρίς τη συγκατάθεσή τους και χωρίς προηγουµένως η Ελληνική κυβέρνηση να έχει καταφέρει να πείσει τις Ευρωπαϊκές αυλές για την αναγκαιότητα της επέµβασης. Η ενεργός ανάµειξη της Ελλάδας στις Κρητικές υποθέσεις προϋπόθετε την αφανή υποστήριξη κάποιου ισχυρού Ευρωπαϊκού κράτους, αλλά εκείνη την εποχή τα συµφέροντά της δεν ταυτίζονταν µε τις επιδιώξεις και τα συµφέροντα κανενός από αυτά. Οι Μεγάλες ∆υνάµεις, οι οποίες δεν ήθελαν να διαταραχθεί το status quo στην ευρύτερη περιοχή, είχαν αναγορευθεί αυτόκλητα σε προστάτιδες δυνάµεις.
Λαµβάνοντας αυτοβούλως το δικαίωµα να επεµβαίνουν σε εµπόλεµες περιοχές στις οποίες διακυβεύονταν τα συµφέροντα και η εκεί παρουσία τους. Έτσι και στην περίπτωση της Κρήτης η ενεργητική παρέµβασή τους ήταν αναπόφευκτη, έπρεπε ωστόσο να προηγηθούν οι φρικαλεότητες των Τούρκων για να αποφασίσουν να στείλουν τους στόλους τους στο νησί. Η ενεργός επέµβαση των ισχυρών Ευρωπαϊκών κρατών στα κρητικά ζητήµατα δεν υπαγορεύθηκε από την επιθυµία τους να αποκαταστήσουν την τάξη και να θέσουν οριστικό τέλος στις εχθροπραξίες ανάµεσα σε Χριστιανούς και Μουσουλµάνους, λύνοντας το Κρητικό Ζήτηµα.
Αλλά από την επιδίωξή τους να προλάβουν να εµποδίσουν την κατοχή του νησιού από τις Ελληνικές στρατιωτικές δυνάµεις, γεγονός που θα τους ανάγκαζε να αποδεχθούν την ένωση της Κρήτης µε την Ελλάδα. Η δυναµική αλλά άστοχη διπλωµατικά ανάµειξη της Ελλάδας στο Κρητικό Ζήτηµα και η αδυναµία της Πύλης να αντιµετωπίσει τους επαναστατηµένους και ατίθασους Κρητικούς ανάγκασαν τις Μεγάλες ∆υνάµεις να επέµβουν στρατιωτικά µε την κατάληψη τριών σηµαντικών πόλεων της Κρήτης, των Χανίων, του Ηρακλείου και του Ρεθύµνου.
Οι οποίες, βλέποντας τη δραστηριοποίηση της διεθνούς κοινής γνώµης υπέρ του Χριστιανικού πληθυσµού της Κρήτης, εµφανίστηκαν ως εγγυήτριες ενός νέου πολιτικού οργανισµού, θέτοντας προσωρινά τέλος στις εχθροπραξίες. Η επανάσταση έλαβε τέλος τον Αύγουστο του 1896 και χαρακτηρίστηκε ως «Τυχερή Επανάσταση». Ο νέος πολιτικός οργανισµός προέβλεπε, µεταξύ άλλων, το διορισµό από τον σουλτάνο ενός Χριστιανού ως γενικού διοικητή µε την έγκριση των Μεγάλων ∆υνάµεων και την αναδιοργάνωση της χωροφυλακής µε τη συµµετοχή Ευρωπαίων αξιωµατικών. Όµως οι Τούρκοι δεν ήταν διατεθειµένοι να εφαρµόσουν άµεσα τις διατάξεις του νέου πολιτεύµατος και ο Τουρκικός όχλος άρχισε να αντιδρά βίαια στην εφαρµογή του.
Στις 13 Ιανουαρίου 1897 Τούρκοι Βασιβουζούκοι (άτακτοι) επιδόθηκαν σε σφαγές Χριστιανών στο Ηράκλειο, οι οποίες επεκτάθηκαν στο Ρέθυµνο και αργότερα στα Χανιά. Στις 17 Ιανουαρίου κατέπλευσαν στο Ηράκλειο ένα Βρετανικό, ένα Ιταλικό και ένα Γαλλικό πολεµικό πλοίο, εξαιτίας της έκρυθµης κατάστασης. Ιδιαίτερα στα Χανιά, στις 23 και 24 Ιανουαρίου, οι σφαγές, οι λεηλασίες και οι πυρπολήσεις Χριστιανικών συνοικιών είχαν φτάσει στο αποκορύφωµα τους. Είναι αξιοσηµείωτο το γεγονός ότι τα πολεµικά πλοία των Ευρωπαϊκών δυνάµεων δεν αποβίβασαν αγήµατα για να εµποδίσουν τις Τουρκικές θηριωδίες.
Τα γεγονότα των Χανίων ανάγκασαν την Ελληνική κυβέρνηση να αποστείλει στην Κρήτη κατά το διάστηµα από 25 ως 27 Ιανουαρίου πέντε πολεµικά πλοία υπό τον Μοίραρχο Reineck για την προστασία του Χριστιανικού πληθυσµού και τη µεταφορά των προσφύγων Χριστιανών, µε τη συνδροµή των Ευρωπαϊκών πλοίων, σε ασφαλή Ελληνικά λιµάνια. Στις 29 Ιανουαρίου µία µοίρα τορπιλοβόλων υπό τον πρίγκιπα Γεώργιο κατέπλευσε στην Κρήτη µε σκοπό να εµποδιστεί η αποστολή Τουρκικών στρατευµάτων, αλλά και να τονιστεί στα ισχυρά Ευρωπαϊκά κράτη η επιθυµία για ένωση της Κρήτης µε τη µητέρα Ελλάδα.
Η αποστολή των Ελληνικών πολεµικών πλοίων δεν αντιµετωπίστηκε µε εύνοια από τις Μεγάλες ∆υνάµεις, καθώς αποτελούσε απόφαση που λήφθηκε χωρίς τη συγκατάθεσή τους και χωρίς προηγουµένως η Ελληνική κυβέρνηση να έχει καταφέρει να πείσει τις Ευρωπαϊκές αυλές για την αναγκαιότητα της επέµβασης. Η ενεργός ανάµειξη της Ελλάδας στις Κρητικές υποθέσεις προϋπόθετε την αφανή υποστήριξη κάποιου ισχυρού Ευρωπαϊκού κράτους, αλλά εκείνη την εποχή τα συµφέροντά της δεν ταυτίζονταν µε τις επιδιώξεις και τα συµφέροντα κανενός από αυτά. Οι Μεγάλες ∆υνάµεις, οι οποίες δεν ήθελαν να διαταραχθεί το status quo στην ευρύτερη περιοχή, είχαν αναγορευθεί αυτόκλητα σε προστάτιδες δυνάµεις.
Λαµβάνοντας αυτοβούλως το δικαίωµα να επεµβαίνουν σε εµπόλεµες περιοχές στις οποίες διακυβεύονταν τα συµφέροντα και η εκεί παρουσία τους. Έτσι και στην περίπτωση της Κρήτης η ενεργητική παρέµβασή τους ήταν αναπόφευκτη, έπρεπε ωστόσο να προηγηθούν οι φρικαλεότητες των Τούρκων για να αποφασίσουν να στείλουν τους στόλους τους στο νησί. Η ενεργός επέµβαση των ισχυρών Ευρωπαϊκών κρατών στα κρητικά ζητήµατα δεν υπαγορεύθηκε από την επιθυµία τους να αποκαταστήσουν την τάξη και να θέσουν οριστικό τέλος στις εχθροπραξίες ανάµεσα σε Χριστιανούς και Μουσουλµάνους, λύνοντας το Κρητικό Ζήτηµα.
Αλλά από την επιδίωξή τους να προλάβουν να εµποδίσουν την κατοχή του νησιού από τις Ελληνικές στρατιωτικές δυνάµεις, γεγονός που θα τους ανάγκαζε να αποδεχθούν την ένωση της Κρήτης µε την Ελλάδα. Η δυναµική αλλά άστοχη διπλωµατικά ανάµειξη της Ελλάδας στο Κρητικό Ζήτηµα και η αδυναµία της Πύλης να αντιµετωπίσει τους επαναστατηµένους και ατίθασους Κρητικούς ανάγκασαν τις Μεγάλες ∆υνάµεις να επέµβουν στρατιωτικά µε την κατάληψη τριών σηµαντικών πόλεων της Κρήτης, των Χανίων, του Ηρακλείου και του Ρεθύµνου.
Η απόβαση των Ευρωπαϊκών στρατευµάτων είχε οριστεί για τις 3 Φεβρουαρίου 1897. Όµως η Ελληνική κυβέρνηση, θέλοντας να προλάβει τη διεθνή κατοχή του νησιού, απέστειλε την 1η Φεβρουαρίου στρατιωτικό σώµα επιπέδου συντάγµατος µε διοικητή τον Συνταγµατάρχη Πεζικού ∆ηµοσθένη Στάικο, ενώ αρχηγός της αποστολής και εκπρόσωπος του βασιλιά ορίστηκε ο υπασπιστής του, Συνταγµατάρχης Πεζικού Τιµολέων Βάσσος. Αποστολή του στρατιωτικού σώµατος ήταν η επιβολή της ειρήνης, η αποκατάσταση της τάξης και η προστασία των δικαιωµάτων των κατοίκων του νησιού, ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και την εθνική τους προέλευση.
Αυτό ήταν και το περιεχόµενο της προκήρυξης που διανεµήθηκε από τον Συνταγµατάρχη Βάσσο στον Κρητικό λαό µετά την απόβαση του Ελληνικού σώµατος στο νησί. Η ειρηνική αποστολή του Ελληνικού στρατιωτικού τµήµατος καταδεικνύεται και από τη µικρή αριθµητικά δύναµή του, που δεν προσφερόταν για τη διεξαγωγή πολεµικών επιχειρήσεων ευρείας κλίµακας. Η αντίδραση των Μεγάλων ∆υνάµεων σε αυτή την τολµηρή ενέργεια της Ελλάδας αποκάλυψε τη διχογνωµία και τις έριδες µεταξύ τους. Η Γερµανία επιζητούσε τον άµεσο αποκλεισµό του λιµανιού του Πειραιά, η Ρωσία έδινε τριήµερη προθεσµία στην Ελλάδα για να αποσύρει τα στρατεύµατά της και συµπορευόταν µε τη Γερµανία, ενώ η Γαλλία θα ακολουθούσε τη σύµµαχό της Ρωσία.
Αντίθετα, η Βρετανία και η Ιταλία ήταν αρνητικές στην προοπτική του αποκλεισµού της Ελλάδας, χωρίς προηγουµένως να έχει δοθεί λύση στο Κρητικό Ζήτηµα. Οι πρεσβευτές της Βρετανίας και της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη προσπαθούσαν να πείσουν τον σουλτάνο να παραχωρήσει αυτονοµία στο νησί µε ταυτόχρονη αποχώρηση των στρατευµάτων του, αλλά ο σουλτάνος υπάκουε στις οδηγίες της Ρωσίας και της Γερµανίας, ακολουθώντας άλλη κατεύθυνση. Οι Τούρκοι παρέδωσαν την Κρήτη στις Μεγάλες ∆υνάµεις, αφενός, γιατί δεν µπορούσαν να ελέγξουν την κατάσταση και, αφετέρου, γιατί έτσι θα εµπόδιζαν οποιαδήποτε επέµβαση της Ελλάδας στις Κρητικές υποθέσεις.
Η Βρετανία συµµετείχε µε είκοσι πλοία, ακολουθούσε η Ιταλία µε δεκαεννιά, η Αυστρία µε δεκαπέντε, η Ρωσία µε δέκα πλοία, η Γαλλία µε έξι ή επτά πλοία συνοδείας τα περισσότερα µέσων διαστάσεων, ενώ η Γερµανία διέθεσε µόνο ένα πλοίο συνοδείας, το «Αυτοκράτειρα Αυγούστα». Η διεθνής κατοχή του νησιού επεκτάθηκε τις επόµενες µέρες και σε άλλες παραλιακές πόλεις της Κρήτης, ενώ το νησί κατανεµήθηκε σε τοµείς κατοχής. Έτσι, οι Ρώσοι ανέλαβαν το Ρέθυµνο, οι Άγγλοι το Ηράκλειο, οι Γάλλοι τη Σητεία και τη Σπιναλόγκα, οι Αυστριακοί την Κίσσαµο, οι Γερµανοί τη Σούδα και οι Ιταλοί τα Χανιά.
Κάθε πόλη είχε το δικό της καθεστώς και ο κάθε ανώτερος διοικητής ασκούσε κατά βούληση την εξουσία, λαµβάνοντας διαταγές από τον ναύαρχο και την κυβέρνησή του. Στις πόλεις δεν υφίστατο µεικτή κατοχή, αλλά κάθε χώρα είχε τη δική της φρουρά. Στις 5 Φεβρουαρίου 1897 ο Ιταλός Αντιναύαρχος Canevaro διαδέχθηκε στην αρχηγία του Ευρωπαϊκού στόλου και στην προεδρία του συµβουλίου των ναυάρχων τον Γάλλο Αντιναύαρχο Pottier. Ο µικρός αριθµός Γαλλικών πολεµικών πλοίων στην αποστολή προξένησε τη δυσαρέσκεια των άλλων ναυάρχων, οι οποίοι επισήµαιναν το γεγονός ότι η Γαλλία, ως Μεσογειακή χώρα, είχε τα περισσότερα συµφέροντα σε αυτή την περιοχή της Μεσογείου.
Όσον αφορά στη συµµετοχή της κάθε Ευρωπαϊκής δύναµης σε στρατεύµατα, η Γαλλία διακήρυττε τη µεικτή κατάληψη του νησιού από ισάριθµες δυνάµεις, έτσι ώστε να διατηρηθεί η συλλογικότητα της αποστολής. Ωστόσο η άρνηση της Γερµανίας να αποστείλει στρατεύµατα στην Κρήτη, γιατί έτσι εξυπηρετούσε τα συµφέροντά της, οδήγησε στην αποστολή ενός νέου Γαλλικού συντάγµατος. Μετά την απόβαση των ευρωπαϊκών στρατευµάτων στα Χανιά και στις άλλες πόλεις, δηµιουργήθηκαν ουδέτερες ζώνες σε απόσταση έξι χιλιοµέτρων, µέσα στις οποίες απαγορευόταν η διεξαγωγή οποιασδήποτε σύγκρουσης ή επιχείρησης.
Με τον τρόπο αυτό οι Μεγάλες ∆υνάµεις θέλησαν να εµποδίσουν την προέλαση του Ελληνικού στρατιωτικού σώµατος, απαγορεύοντάς του να καταλάβει την πόλη των Χανίων και έτσι να στερήσουν από την Ελλάδα ένα ισχυρό διαπραγµατευτικό χαρτί για την επίλυση του Κρητικού Ζητήµατος. Αυτό όµως δεν εµπόδισε τις Ελληνικές δυνάµεις να διεξάγουν επιχειρήσεις µε µεγάλη επιτυχία. Παράλληλα, µε το τακτικό στρατιωτικό σώµα, συγκροτήθηκαν και σώµατα εθελοντών, µε κυριότερο εκείνο του Λοχαγού Μηχανικού Αριστοτέλη Κόρακα, το οποίο διέθετε και πυροβολικό.
Η Τουρκία διαµαρτυρήθηκε προς τις Μεγάλες ∆υνάµεις και απαίτησε από την Ελλάδα την άµεση ανάκληση του στόλου και του στρατού της, χωρίς όµως αποτέλεσµα. Οι επιτυχίες του Ελληνικού σώµατος θορύβησαν τις Ευρωπαϊκές δυνάµεις κατοχής, οι οποίες στις 9 Φεβρουαρίου προέβησαν στον αποτρόπαιο σφοδρό βοµβαρδισµό του Ελληνικού στρατοπέδου στο Ακρωτήρι της Σούδας. Στο βοµβαρδισµό συµµετείχαν και Τουρκικά πλοία που ναυλοχούσαν στη Σούδα. Η πράξη αυτή σχεδιάσθηκε και προκλήθηκε έντεχνα από τον Ιµπραήµ Μπέη και καταδείκνυε τόσο τη φιλική στάση των Μεγάλων ∆υνάµεων απέναντι στον σουλτάνο όσο και τις εχθρικές τους διαθέσεις απέναντι στους Έλληνες.
Στη Σητεία ο Γάλλος ανώτατος διοικητής διέταξε να καταστραφούν µε βοµβαρδισµό τα καταφύγια των εξεγερµένων, αφού πρώτα εκκενωθούν, ενώ στη Γαλλική βουλή ο Gabriel Hanotaux δήλωσε ότι «επειδή ένας λαός έχει πολλές συµπάθειες στην Ευρώπη, αυτό δεν σηµαίνει ότι έχει το δικαίωµα να διαταράσσει την ειρήνη και να παραβαίνει τις διεθνείς του υποχρεώσεις». Η τουλάχιστον µεροληπτική στάση των ισχυρών της Ευρώπης και των ναυάρχων αντιπροσώπων τους στην Κρήτη υπέρ του Μουσουλµανικού στοιχείου και η αδιαφορία τους για τους οµοθρήσκους τους καταδεικνύονται και από την ανταλλαγή τηλεγραφηµάτων µεταξύ του αρχηγού του Ελληνικού σώµατος Συνταγµατάρχη Βάσσου και του αρχηγού του Ευρωπαϊκού στόλου Canevaro.
Τελικά, από τις 17 Φεβρουαρίου ανεστάλησαν οι επιθετικές επιχειρήσεις του Ελληνικού σώµατος και αποµακρύνθηκε ο Ελληνικός στόλος από τα Κρητικά ύδατα, όπου παρέµειναν µόνο δυο ατµοδρόµωνες. Μόνο οι επαναστάτες και οι εθελοντές συνέχισαν τον ένοπλο αγώνα στην Κρήτη. Το Ελληνικό στρατιωτικό σώµα είχε καταφέρει, παρά το εχθρικό κλίµα των Ευρωπαίων, να περιορίσει και ουσιαστικά να εγκλωβίσει τους Μουσουλµάνους στις βόρειες παραθαλάσσιες πόλεις, αφήνοντας το εσωτερικό του νησιού στους επαναστάτες, οι οποίοι δρούσαν υπό την εποπτεία του.
Οι Ευρωπαϊκές δυνάµεις στην Κρήτη προσπαθούσαν να υποβαθµίσουν το ρόλο του Βάσσου και, µάλιστα, πολλές φορές τον παρέκαµπταν, όπως συνέβη στην περίπτωση που ο Renier, κυβερνήτης του Γαλλικού πλοίου «Rodne», ως επικεφαλής των δυνάµεων στην Παλαιοχώρα, απευθυνόµενος στους αρχηγούς των επαναστατών στην περιοχή του Σελίνου για να συµβάλουν στη µεταφορά της φρουράς και των κατοίκων της Κανδάνου, εκείνοι απάντησαν ότι θα έπρεπε να απευθυνθεί στον αρχηγό του Ελληνικού σώµατος.
Στις 25 Φεβρουαρίου, µετά από δύο ηµέρες διαπραγµατεύσεων, µε την παρέµβαση του Βάσσου συµφωνήθηκε µεταξύ των επαναστατών και των Ευρωπαϊκών στρατευµάτων η λύση της πολιορκίας της Κανδάνου, η µεταφορά 3000 Μουσουλµάνων υπό την προστασία 500 αντρών των Ευρωπαϊκών ναυτικών αγηµάτων -100 άντρες από κάθε χώρα εκτός της Γερµανίας- στο Καστέλλι και ο αφοπλισµός τους. Ωστόσο οι Μεγάλες ∆υνάµεις δεν τήρησαν τη συµφωνία, δεν αφόπλισαν τους Μουσουλµάνους, τους επιβίβασαν στα πλοία και βοµβάρδισαν τις θέσεις των επαναστατών.
Στις 18 Φεβρουαρίου, µετά από έντονο πολιτικό και διπλωµατικό παρασκήνιο, τα ισχυρά Ευρωπαϊκά κράτη παρέδωσαν διακοίνωση στην Ελλάδα και την Τουρκία, τα κύρια σηµεία της οποίας ήταν ότι, υπό τις παρούσες συνθήκες, δεν ήταν εφικτή η ένωση της Κρήτης µε την Ελλάδα και η µόνη λύση αποτελούσε η παραχώρηση αυτονοµίας υπό την ψιλή επικυριαρχία του σουλτάνου µε ταυτόχρονη απόσυρση των Ελληνικών δυνάµεων από το νησί και τη σταδιακή µείωση των Τουρκικών στρατευµάτων, τα οποία αρχικά θα συγκεντρώνονταν στα φρούρια.
Η Ελλάδα απέρριψε τη διακοίνωση, προτείνοντας τη διενέργεια δηµοψηφίσµατος από τον Κρητικό λαό προκειµένου να αποφασίσει ο ίδιος για τον τρόπο αυτοδιάθεσης και διοίκησής του, ενώ η Τουρκία ικανοποιήθηκε, για µια ακόµη φορά, από το περιεχόµενο της διακοίνωσης. Από τη µεριά τους, οι επαναστάτες ήταν αποφασισµένοι να συνεχίσουν τον αγώνα, εκφράζοντας έτσι την εναντίωσή τους στα σχέδια των Ευρωπαίων. Στις 28 Φεβρουαρίου το σώµα του Λοχαγού Κόρακα επιτέθηκε κατά του φρουρίου της Σπιναλόγκας, αλλά από το λιµάνι της Σητείας κατέπλευσε το Γαλλικό πολεµικό πλοίο «Sughet», µε αποτέλεσµα η επιχείρηση να ανασταλεί.
Οι ναύαρχοι, µε την έγκριση των κυβερνήσεών τους, προχώρησαν στις 6 Μαρτίου στον αποκλεισµό της Κρήτης, ενώ, επιπλέον, στάλθηκαν 600 άνδρες από κάθε µία από τις Μεγάλες ∆υνάµεις εκτός από τη Γερµανία και την Αυστρία. Οι Γάλλοι και οι Ιταλοί επέδειξαν τη φιλανθρωπία τους και παρείχαν τρόφιµα στους λιµοκτονούντες, κυρίως σε γυναίκες και παιδιά, αµβλύνοντας κατά κάποιο τρόπο τα αποτελέσµατα του αποκλεισµού. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγµα του Γάλλου Ναυάρχου Pottier, ο οποίος φρόντισε για τη µεταφορά στο Γαλλικό νοσοκοµείο της Σµύρνης δύο βαριά τραυµατισµένων επαναστατών που είχαν εγκαταλειφθεί από τους Αυστριακούς στο Τουρκικό νοσοκοµείο της Σούδας.
Αργότερα, ο ναυτικός αποκλεισµός περιορίσθηκε στα όπλα και τα πυροµαχικά και έγινε χαλαρότερος για τα τρόφιµα. Οι Μουσουλµάνοι που είχαν συγκεντρωθεί στις παραθαλάσσιες περιοχές µέσα στις ουδέτερες ζώνες που είχαν δηµιουργήσει οι Ευρωπαϊκές δυνάµεις επιθυµούσαν τη µεταφορά τους σε ασφαλείς περιοχές. Αυτή ήταν και η πρόθεση των ναυάρχων, γιατί είχαν συνειδητοποιήσει ότι η εκούσια µεταφορά των Μουσουλµάνων από το νησί θα έλυνε πολλά προβλήµατα. Αλλά ο Abdul Hamid II ήταν αντίθετος σε µια τέτοια προοπτική, γιατί έτσι θα έχανε τη δικαιολογία να επεµβαίνει στα Κρητικά πράγµατα. Σύµµαχο στην αρνητική του στάση βρήκε τη Γαλλική κυβέρνηση.
Οι Μουσουλµάνοι αυτοί αποτελούσαν όργανο στα σχέδια του σουλτάνου, αφού κατά περιόδους µεταβάλλονταν σε ατάκτους, επιτίθονταν στους εξεγερµένους Κρητικούς, και στη συνέχεια, έβρισκαν καταφύγιο πίσω από τις Τουρκοευρωπαϊκές δυνάµεις. Παράλληλα µε την ανακοίνωση της αυτονοµίας και του αποκλεισµού, οι ναύαρχοι κυκλοφόρησαν την ίδια µέρα προκήρυξη που απευθυνόταν στους κατοίκους της Κρήτης. Ωστόσο οι ναύαρχοι δε διέθεταν ούτε τις δυνάµεις ούτε το χρόνο για να θεµελιώσουν την απόφαση των εντολοδόχων τους. Ως ανταπάντηση, οι Κρήτες επαναστάτες εξέδωσαν τη δική τους διακήρυξη, στην οποία εξέφραζαν, για µια ακόµη φορά, ότι η µοναδική και δίκαιη λύση του Κρητικού Ζητήµατος ήταν η ένωση της Κρήτης µε την Ελλάδα.
Οι Μεγάλες ∆υνάµεις ήταν αναποφάσιστες ως προς το χρόνο εφαρµογής της ανάκλησης των Τουρκικών στρατευµάτων από το νησί. Η Γαλλία, ως σύµµαχος της Ρωσίας, υποστήριξε την προσωρινή τουλάχιστον παρουσία των στρατευµάτων αυτών σε ορισµένες περιοχές. Στις 5 Απριλίου 1897 ξέσπασε ο Ελληνοτουρκικός Πόλεµος, του οποίου η άσχηµη τροπή για την Ελλάδα είχε άµεσο αντίκτυπο στην εξέλιξη του Κρητικού Ζητήµατος. Τα ισχυρά Ευρωπαϊκά κράτη απέστειλαν ενισχύσεις στην Κρήτη, φοβούµενα τυχόν επιθέσεις του Ελληνικού εκστρατευτικού σώµατος σε πόλεις και φρούρια που βρίσκονταν υπό τον έλεγχό τους, αλλά και για να εµποδίσουν τυχόν εθελοντές να µεταβούν στην Ελλάδα και να πολεµήσουν στη Θεσσαλία.
Έτσι, κατέφθασαν, λίγες µέρες µετά την κήρυξη του πολέµου, τρία συντάγµατα (Γαλλικό, Ρωσικό και Ιταλικό), τρία τάγµατα (δύο Βρετανικά και ένα Αυστριακό) και ένας λόχος Γερµανών πεζοναυτών. Μεταξύ των ναυάρχων συµφωνήθηκε η ολοκληρωτική κατάληψη του νησιού, αλλά λίγο αργότερα η Γερµανία και η Αυστρία ανακάλεσαν τις δυνάµεις τους από την Κρήτη λόγω διαφωνιών που είχαν για την επικείµενη εφαρµογή του νέου πολιτεύµατος. Έτσι, η περιοχή των Χανίων - Σούδας βρέθηκε υπό διεθνή κατοχή, αποτελούσε έδρα όλων των ναυάρχων και στάθµευαν στρατιωτικά τµήµατα από τις τέσσερις εναποµένουσες δυνάµεις, µε ανώτερο διοικητή ένα Γάλλο συνταγµατάρχη και διοικητή αστυνοµίας έναν Ιταλό πλοίαρχο.
Για τον υπόλοιπο νοµό των Χανίων υπεύθυνοι ήταν οι Ιταλοί. Οι Ρώσοι ανέλαβαν το νοµό Ρεθύµνου, οι Βρετανοί το νοµό Ηρακλείου και οι Γάλλοι το νοµό Λασιθίου. Η άσχηµη τροπή του Ελληνοτουρκικού Πολέµου ανάγκασε την Ελληνική κυβέρνηση στις 21 Απριλίου 1897 να ανακαλέσει από την Κρήτη τον Συνταγµατάρχη Βάσσο. Οι Ελληνικές δυνάµεις αναχώρησαν σταδιακά από τα δυτικά παράλια του νησιού. Η αναχώρηση του Ελληνικού σώµατος από το νησί και, τελικά, η ήττα της Ελλάδας στον πόλεµο του 1897 προκάλεσαν την απογοήτευση του δοκιµαζόµενου Κρητικού λαού, που έβλεπε τις ελπίδες του για ένωση να διαψεύδονται.
Οι Κρητικοί, κάτω από το πρίσµα των εξελίξεων, αναγκάστηκαν να αποδεχθούν την πρόταση των Μεγάλων ∆υνάµεων για αυτονοµία, που µέχρι τότε απέρριπταν, µε τον όρο να αποχωρήσουν τα Τουρκικά στρατεύµατα από το νησί. Οι προτάσεις της Γαλλίας για τη θεµελίωση του καθεστώτος της αυτονοµίας δεν έτυχαν αποδοχής από τις υπόλοιπες προστάτιδες δυνάµεις. Στις 16 Οκτωβρίου 1897, µετά από τρεις συνελεύσεις, αποφασίστηκε µε την επίδοση τριών ψηφισµάτων από το Εκτελεστικό στους ναυάρχους η αυτονοµία της Κρήτης υπό την ψιλή επικυριαρχία του σουλτάνου, η αποχώρηση του Τουρκικού στρατού και ο διορισµός ξένου κυβερνήτη από τις προστάτιδες δυνάµεις.
Το νέο πολίτευµα υπαγόρευε τη σταδιακή µεταβίβαση των εξουσιών από τις Τουρκικές αρχές στο Εκτελεστικό, γεγονός που έκρυβε κινδύνους. Η παραµονή των Τουρκικών στρατευµάτων αποτελούσε αγκάθι στην προσπάθεια εφαρµογής του νέου καθεστώτος. Ο Γάλλος Ναύαρχος Pottier διαβεβαίωνε για την προσπάθεια που καταβαλλόταν από τους ναυάρχους για την υλοποίηση της αποχώρησης, ενώ και ο Ρώσος ναύαρχος δήλωνε ότι οι Μεγάλες ∆υνάµεις είχαν αντιληφθεί ότι για να λειτουργήσει το καθεστώς της αυτονοµίας θα έπρεπε πρώτα να αποχωρήσει ο Τουρκικός στρατός.
Αλλά οι ναύαρχοι ήταν δέσµιοι, όπως ήταν φυσικό, των εντολών των κυβερνήσεών τους. Οι Τούρκοι δεν ήταν διατεθειµένοι να αποδεχθούν τόσο εύκολα την πολιτειακή αλλαγή και γι’ αυτό επιδόθηκαν σε ενέργειες κωλυσιεργίας, ή ακόµα χειρότερα, σε ακραίες πράξεις, οικίες σε αυτούς. Η υποβόσκουσα αναρχία στο Ηράκλειο εκδηλώθηκε µε τις σφαγές της 25ης Αυγούστου 1898, όταν οι Μουσουλµάνοι αντέδρασαν ένοπλα στην επικείµενη εγκατάσταση Χριστιανών στο τελωνείο του Ηρακλείου. Επιδόθηκαν σε σφαγές και πυρπολήσεις οικιών και καταστηµάτων, ενώ δεν δίστασαν να έλθουν σε ένοπλη αντιπαράθεση µε τα Βρετανικά στρατεύµατα που είχαν αναπτυχθεί στο Ηράκλειο.
Ανάµεσα στα θύµατα της Τουρκικής θηριωδίας ήταν και ο πρόξενος της Βρετανίας στην Κρήτη Λυσίµαχος Καλοκαιρινός, και φυσικά το γεγονός αυτό αποτέλεσε πλήγµα για το γόητρο της κραταιάς Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Τα γεγονότα του Ηρακλείου άλλαξαν κυριολεκτικά τη στάση των Ευρωπαϊκών δυνάµεων απέναντι στις Τουρκικές αρχές. Οι Βρετανοί, αφού τιµώρησαν παραδειγµατικά τους πρωταίτιους και τους υποκινητές της σφαγής, απέστειλαν ισχυρή µοίρα του στόλου στην Κρήτη και προετοίµασαν την αποστολή νέων στρατευµάτων. Παράλληλα, εστάλη τελεσίγραφο στον διοικητή του Τουρκικού στρατού του Ηρακλείου Χασάν Ταχσίν Πασά να αποχωρήσει από το νησί εντός δεκαπέντε ηµερών.
Σε ανάλογες ενέργειες προέβησαν και οι άλλες Ευρωπαϊκές δυνάµεις κατοχής, οι οποίες επέκτειναν την κυριαρχία τους σε όλο το εύρος του τοµέα για τον οποίο ήταν υπεύθυνες. Συγκροτήθηκαν σώµατα χωροφυλακής από ντόπιους κατοίκους, οι οποίοι, υπό την επίβλεψη των Ευρωπαίων αξιωµατικών, λάµβαναν ταχύρυθµη εκπαίδευση, διευκολύνοντας έτσι την άσκηση της διοίκησης από τις Ευρωπαϊκές δυνάµεις. Συνέπεια αυτών των δραστικών και αποτελεσµατικών ενεργειών των ναυάρχων ήταν ότι µέχρι στις 3 Νοεµβρίου 1898 δεν υπήρχε Τούρκος στρατιώτης στο νησί. Η αποχώρηση των Τουρκικών στρατευµάτων και η στρατιωτική διοίκηση του νησιού από τις τέσσερις δυνάµεις έβγαλαν τον Κρητικό λαό από το σκοτάδι της αναρχίας και της παρανοµίας.
Βέβαια, η εκδίωξη των Τούρκων από την Κρήτη δε θα πρέπει να πιστωθεί µόνο στα ισχυρά Ευρωπαϊκά κράτη αλλά και στον πολύπαθο Κρητικό λαό, που µε τους µακροχρόνιους και αιµατηρούς αγώνες του ανάγκασε την αδιάφορη και συντηρητική Ευρώπη να υποκύψει στα δίκαια αιτήµατά του. Οι ναύαρχοι εγκαθίδρυσαν την έννοµη τάξη, τήρησαν ίσες αποστάσεις από τους Χριστιανούς και τους Μουσουλµάνους και συνέβαλαν, στο µέτρο του δυνατού, στην προσέγγιση των δυο στοιχείων.
Ο κίνδυνος που ελλόχευε από την εξέλιξη αυτή ήταν η επ’ αόριστον Ευρωπαϊκή κατοχή του νησιού, γεγονός που θα αποτελούσε τροχοπέδη για την υλοποίηση των εθνικών προσανατολισµών του Κρητικού λαού. Ωστόσο η δυσοίωνη αυτή προοπτική εξαλειφόταν, ή τουλάχιστον µειωνόταν η πιθανότητα να υλοποιηθεί εξαιτίας της ποικιλότητας των νόµων που εφάρµοσαν οι προστάτιδες δυνάµεις και των αντικρουόµενων συµφερόντων τους.
Η Πρώτη Περίοδος της Αρµοστείας
Η επιλογή του προσώπου που θα αναλάµβανε την εφαρµογή του νέου καθεστώτος αποτέλεσε αντικείµενο έντονων παρασκηνιακών συνεννοήσεων και διπλωµατικών διαβουλεύσεων. Οι Ρώσοι, για να εµποδίσουν την εκλογή ενός ξένου ηγεµόνα που δε θα ήταν ορθόδοξος, πρότειναν τον πρίγκιπα Γεώργιο της Ελλάδας, ο οποίος τελικά επιλέχθηκε ως ο πρώτος ύπατος αρµοστής της Κρήτης.
Στις 9 ∆εκεµβρίου 1898 ο πρίγκιπας Γεώργιος κατέπλευσε στη Σούδα, όπου τον υποδέχθηκαν οι ναύαρχοι και ο ενθουσιώδης Κρητικός λαός. Εγκαταστάθηκε στη Χαλέπα Χανίων και ανέλαβε τα καθήκοντά του για τρία χρόνια, προκειµένου να διαφυλάξει την ειρήνη στο νησί και να θεµελιώσει το αυτόνοµο καθεστώς, αναγνωρίζοντας την ψιλή επικυριαρχία του σουλτάνου. Την 1η Μαΐου 1899 οι ναύαρχοι παρέδωσαν σε επίσηµη τελετή τη διοίκηση του νησιού στον ύπατο αρµοστή, ενώ χορηγήθηκε και δάνειο 4.000.000 φράγκων από τις προστάτιδες δυνάµεις για την οικονοµική ανάκαµψη της νεοσύστατης πολιτείας.
Σε αυτά τα πρώτα στάδια της εφαρµογής του καθεστώς της αυτονοµίας οι ναύαρχοι δεν είχαν ουσιαστικό ρόλο και γι’ αυτό, λίγες εβδοµάδες µετά την παράδοση της διοίκησης στον πρίγκιπα Γεώργιο, αναχώρησαν από το νησί µαζί µε το µεγαλύτερο µέρος του στόλου τους. Παρέµειναν µόνο τµήµατα του στρατού και του στόλου, καθώς και εκπαιδευτικές αποστολές, για να συνδράµουν στο έργο των Ελληνικών αρχών. Ο Κρητικός λαός, για να δείξει την ευγνωµοσύνη του στους ναυάρχους για τις προσπάθειες που κατέβαλαν για να επιβάλουν την ειρήνη και την τάξη στο νησί, έδωσε τα ονόµατά τους στους τέσσερις µεγαλύτερους δρόµους των Χανίων.
Μετά την ανάληψη της διοίκησης, ο ύπατος αρµοστής συγκρότησε µία 16µελή επιτροπή, η οποία ανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο του Κρητικού Συντάγµατος, σύµφωνα µε τους νόµους και τις αρχές των Ευρωπαϊκών δυνάµεων, αλλά και µε γνώµονα τα στοιχεία οργάνωσης του Ελληνικού κράτους. Στις 9 Ιανουαρίου 1899 δηµοσιεύτηκε το διάταγµα «Περί συγκροτήσεως της Κρητικής Συνελεύσεως», στην οποία συµµετείχαν 138 Χριστιανοί και 50 Μουσουλµάνοι, κατόπιν εκλογών. Τελικά, στις 16 Απριλίου, κατόπιν έγκρισης των προστάτιδων δυνάµεων και επικύρωσης από τον ύπατο αρµοστή, δηµοσιεύτηκε στην εφηµερίδα της κυβέρνησης το «Σύνταγµα της Κρητικής Πολιτείας».
Παράλληλα, οργανώθηκε σώµα Κρητικής χωροφυλακής, δύναµης 1.500 ανδρών, υπό την επίβλεψη Ιταλών καραµπινιέρων µε επικεφαλής τον Λοχαγό Federico Craver. Στις 29 Απριλίου συγκροτήθηκε η πρώτη κυβέρνηση της Κρητικής πολιτείας, στην οποία συµµετείχε, µεταξύ των άλλων, και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ως υπουργός ∆ικαιοσύνης. Τα πρώτα χρόνια της αρµοστείας του πρίγκιπα Γεώργιου χαρακτηρίστηκαν γόνιµα για την Κρητική πολιτεία. Η οργάνωση των διοικητικών βαθµίδων σε όλους τους τοµείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής και η παγίωση της δηµόσιας τάξης και ασφάλειας καταδείκνυαν την εσωτερική αυτοτέλεια του νησιού, σε συνδυασµό µε την πλήρη οικονοµική αυτονοµία του.
Η πρόοδος που παρουσίασε η Κρήτη, ως µία νεοσύστατη πολιτεία, προκάλεσε το ενδιαφέρον και το θαυµασµό των ξένων, οι οποίοι της προσέδωσαν την επωνυµία «Ελβετία της Ανατολής». Όµως πάντα υπήρχε ο προβληµατισµός για την επαύριον της λήξης της τριετούς θητείας του πρώτου ύπατου αρµοστή. Το καθεστώς της αυτονοµίας είχε και τρωτά σηµεία. Αποδείχθηκε στην εφαρµογή του ότι δεν µπορούσε να αποτελέσει την πλατφόρµα για την αποτελεσµατική και εύρυθµη λειτουργία του κρατικού µηχανισµού. Η συγκέντρωση υπερεξουσιών στο πρόσωπο του ύπατου αρµοστή και η µη ύπαρξη σαφών διαχωριστικών γραµµών στις αρµοδιότητες των οργάνων του καθεστώτος αποτελούσαν µερικές από τις αδυναµίες της νέας πολιτείας.
Η διατήρηση της αρχής της ισορροπίας στην ανατολική Μεσόγειο αποτελούσε την πυξίδα για την πορεία που ακολουθούσαν τα ισχυρά Ευρωπαϊκά κράτη και γι’ αυτό κανένα από αυτά δεν επρόκειτο να αναλάβει κάποια µονοµερή πρωτοβουλία για τη σύντοµη λύση του Κρητικού Ζητήµατος. Η ήττα της Ελλάδας κατά τον Ελληνοτουρκικό Πόλεµο του 1897 και η αµεσότερη εµπλοκή των Μεγάλων ∆υνάµεων στις Ελληνικές εσωτερικές υποθέσεις είχαν καταστήσει την Ελληνική κυβέρνηση ανίσχυρη και ανήµπορη να διαδραµατίσει ενεργό ρόλο στις εξελίξεις που λάµβαναν χώρα στον ανατολικό Μεσογειακό χώρο.
Ο πρίγκιπας Γεώργιος, µε τη σύµφωνη γνώµη της Ελληνικής και Κρητικής κυβέρνησης, ανέλαβε να προωθήσει την ιδέα περί ένωσης στις Ευρωπαϊκές αυλές. Το Σεπτέµβριο του 1900 επισκέφθηκε αρχικά τη Ρωσία, έπειτα τη Βρετανία, τη Γαλλία και, τέλος, την Ιταλία, αλλά, όπως αναµενόταν, ο ύπατος αρµοστής δεν µπόρεσε να εξασφαλίσει την πολυπόθητη ουσιαστική συµπαράσταση. Τελικά, στις 25 Φεβρουαρίου 1901, µε επίσηµη διακοίνωσή τους, οι Μεγάλες ∆υνάµεις απέρριψαν κάθε πρόταση για πολιτειακή αλλαγή στην Κρήτη. Η απόρριψη των προτάσεων του πρίγκιπα Γεωργίου συνοδεύτηκε, κατά την προσφιλή τους τακτική, από υποσχέσεις συµπαράστασης και εκδήλωσης ενδιαφέροντος για τη βελτίωση της κατάστασης στη Μεγαλόνησο.
Μετά την απόλυση του Βενιζέλου από το υπουργικό αξίωµα, ο πρίγκιπας Γεώργιος σταθεροποίησε τη θέση του στο διεθνές πεδίο και επιβεβαίωσε την επιβολή του στις εσωτερικές υποθέσεις, όπως αποδείχθηκε µε τη νίκη των οπαδών του στις εκλογές του 1901, οπότε και ανανεώθηκε για τρία ακόµη χρόνια η περίοδος της αρµοστείας του. Το φθινόπωρο του 1904 ο ύπατος αρµοστής πραγµατοποίησε νέο διπλωµατικό ταξίδι στις Ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, προκειµένου να προβάλει εκ νέου το αίτηµα του Κρητικού λαού και, κυρίως, να προσπαθήσει να έλθει σε άµεση συνεννόηση µε τις προστάτιδες δυνάµεις για την αλλαγή του πολιτειακού καθεστώτος.
Η Βρετανία, η Ρωσία, η Γαλλία και η Ιταλία, για να αποφύγουν τυχόν σύγκρουση µε την Κρητική κοινή γνώµη, που θα έθετε σε κίνδυνο την παρουσία τους στο νησί, προχώρησαν στην εξαγγελία µέτρων, τα οποία βελτίωναν µεν τους όρους λειτουργίας της αυτονοµίας αλλά δεν αποτελούσαν καινοτόµες λύσεις. Το αδιέξοδο στο οποίο είχε περιέλθει το Κρητικό Ζήτηµα και η παράταση του αρµοστειακού καθεστώτος, σε συνδυασµό µε την αδιάλλακτη στάση του πρίγκιπα Γεωργίου απέναντι στη συµβιβαστική διάθεση του Βενιζέλου, οδήγησαν στην πολιτική διάσταση και κρίση στο εσωτερικό της Κρήτης και στην ενίσχυση των αντίρροπων τάσεων.
Αποτέλεσµα αυτής της άστατης πολιτικής κατάστασης ήταν η κήρυξη της επανάστασης του Θέρισου στις 10 Μαρτίου 1905 από τον Βενιζέλο, ο οποίος ήταν ο επικεφαλής της αντιπολιτευτικής µερίδας. Βασικό αίτηµα των επαναστατών ήταν η προώθηση της ενωτικής ιδέας µε διαφορετικό πρόγραµµα και µεθοδολογία χειρισµών. Παράλληλα, προβαλλόταν η ανάγκη για ριζική µεταβολή της εσωτερικής διακυβέρνησης του νησιού µε άµεση αντικατάσταση του ύπατου αρµοστή.
Παρ’ όλο που και οι δυο πλευρές προσέβλεπαν στον ίδιο στόχο αλλά µε διαφορετικό τρόπο, εν τούτοις προτίµησαν την αντιπαράθεση, διχάζοντας τον Κρητικό λαό και συµβάλλοντας στη συντήρηση του Κρητικού Ζητήµατος προς όφελος των ισχυρών Ευρωπαϊκών κρατών. Η µικρή δύναµη των Ευρωπαϊκών στρατευµάτων και του σώµατος της χωροφυλακής δεν επαρκούσε για την ανάληψη στρατιωτικών επιχειρήσεων ευρείας κλίµακας κατά των επαναστατών. Οι Γάλλοι και οι Ιταλοί, στην ανατολική και δυτική περιοχή του νησιού, τήρησαν παθητική στάση, όπως και οι Βρετανοί στο Ηράκλειο.
Αντίθετα, οι Ρώσοι υποστήριξαν ενεργά τον ύπατο αρµοστή και ανέλαβαν στρατιωτική δράση κατά των επαναστατών. Η Κρητική χωροφυλακή, παρ’ όλο που διοικούνταν από Ιταλούς καραµπινιέρους και είχε υπαχθεί στον ανώτερο διοικητή των ευρωπαϊκών στρατευµάτων Γάλλο Συνταγµατάρχη Loubanski, ο οποίος δεν ήταν πρόθυµος να συνεργαστεί µε τον ύπατο αρµοστή, συγκρούστηκε µε τους επαναστάτες, χωρίς όµως αυτό να εµποδίσει αρκετούς από τους χωροφύλακες να λιποτακτήσουν από το σώµα και να ενταχθούν στο αντίπαλο στρατόπεδο. Η αδυναµία των Μεγάλων ∆υνάµεων να ακολουθήσουν µια ενιαία τακτική για την αντιµετώπιση του επαναστατικού κινήµατος επέτρεψε την εδραίωση και τη σταθεροποίησή του.
Οι προστάτιδες δυνάµεις, βλέποντας το λαϊκό έρεισµα του Βενιζέλου, αποδέχθηκαν, ως βάση για τη συµβιβαστική λύση του ένοπλου αγώνα, την πρόταση της επαναστατικής συνέλευσης του Θέρισου για την κάθοδο στην Κρήτη διεθνούς εξεταστικής επιτροπής. Πράγµατι, στις 15 Νοεµβρίου 1905 υπογράφηκε το πρωτόκολλο τερµατισµού της επανάστασης, µε τους όρους του Βενιζέλου να γίνονται αποδεκτοί.
Η Κατάργηση της Αρµοστείας και η Αποχώρηση των Ευρωπαϊκών Στρατευµάτων Κατοχής
Η διεθνής εξεταστική επιτροπή αποτελούσε ένα όργανο επιτήρησης και ελέγχου των δραστηριοτήτων του ύπατου αρµοστή, αφού ανέλαβε τον έλεγχο της εφαρµογής των µεταρρυθµίσεων και των διακανονισµών στο διοικητικό και οικονοµικό µηχανισµό. Στις 30 Μαρτίου 1906 µε έκθεσή της η εξεταστική επιτροπή κατέληξε σε δύο βασικά συµπεράσµατα: η µόνη βιώσιµη λύση ήταν η ένωση και η στάση του πρίγκιπα Γεωργίου αποτελούσε εµπόδιο για την οµαλή διευθέτηση των εσωτερικών ζητηµάτων του νησιού.
Στις 23 Ιουλίου κοινοποιήθηκαν στον ύπατο αρµοστή οι αποφάσεις των τεσσάρων Ευρωπαϊκών κρατών, οι οποίες έθεταν σε µια νέα φάση το Κρητικό Ζήτηµα. Μεταξύ των αποφάσεων ήταν και η παραχώρηση του δικαιώµατος στον βασιλιά της Ελλάδας να διορίζει τον ύπατο αρµοστή µετά από έγκριση των προστάτιδων δυνάµεων και η χορήγηση νέου δανείου ύψους 9.300.000 Γαλλικών φράγκων. Στις 12 Σεπτεµβρίου ο πρίγκιπας Γεώργιος εγκατέλειψε τη Μεγαλόνησο συµµορφούµενος στις αποφάσεις των Μεγάλων ∆υνάµεων και στη θέληση του πατέρα του. Ο βασιλιάς Γεώργιος υπέδειξε τον Αλέξανδρο Ζαΐµη ως το νέο ύπατο αρµοστή της Κρήτης, ο οποίος και ανέλαβε τα καθήκοντά του στις 18 Σεπτεµβρίου 1906 µε πενταετή εντολή.
Η νέα αρµοστειακή κυβέρνηση ασχολήθηκε µε την οργάνωση της δηµόσιας διοίκησης και των οικονοµικών, ενώ παράλληλα συγκρότησε πολιτοφυλακή, η οποία προοριζόταν να αντικαταστήσει τα Ευρωπαϊκά στρατεύµατα. Ενίσχυσε επίσης την κρητική χωροφυλακή µε τη µετάκληση αξιωµατικών και υπαξιωµατικών από την Ελλάδα, προκειµένου να στελεχώσουν τα δύο σώµατα σύµφωνα µε τα Ελληνικά πρότυπα. Τα Ευρωπαϊκά στρατεύµατα αποσύρθηκαν στις πόλεις, αφήνοντας τον έλεγχο της υπαίθρου στην πολιτοφυλακή και τη χωροφυλακή.
Η οµαλοποίηση της εσωτερικής πολιτικής κατάστασης και οι εγγυήσεις ασφάλειας και τάξης που παρείχαν τα δύο σώµατα οδήγησαν στις 24 Ιουλίου 1908 στην αναχώρηση σηµαντικού τµήµατος από τα στρατεύµατα ξηράς και τις ναυτικές δυνάµεις των προστάτιδων δυνάµεων. ∆ιατηρήθηκαν µόνο οι δυνάµεις εκείνες που ήταν απαραίτητες για την επιτήρηση των ακτών και τον ανεφοδιασµό των παραµενόντων στρατευµάτων. Οι ραγδαίες διεθνείς εξελίξεις, όπως το κίνηµα των Νεότουρκων, η ανακήρυξη της Βουλγαρίας σε βασίλειο και η προσάρτηση της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης στην Αυστροουγγαρία, είχαν άµεσο αντίκτυπο στα Κρητικά πράγµατα.
Στις 24 Σεπτεµβρίου 1908, µε ανεπίσηµη υπόδειξη της Ελληνικής κυβέρνησης, η Κρητική βουλή, και ενώ απουσίαζε ο ύπατος αρµοστής, κατήργησε το καθεστώς της αρµοστείας, κήρυξε την ένωση µε την Ελλάδα και υιοθέτησε το Ελληνικό Σύνταγµα. Η στάση των προστάτιδων δυνάµεων απέναντι στις νέες εξελίξεις της Κρητικής υπόθεσης δεν ήταν τελείως αρνητική. ∆εν ήταν διατεθειµένες να προβούν σε βίαιες ενέργειες που θα κατέπνιγαν τα φιλελεύθερα αισθήµατα του Κρητικού λαού. Αυτό έδειξε άλλωστε και η απόφαση να µην ενισχύσουν τις δυνάµεις τους µε την αποστολή νέων στρατευµάτων στην Κρήτη και να αποσύρουν από το νησί και τα υπόλοιπα στρατεύµατά τους.
Από την πλευρά της Τουρκίας, οι Νεότουρκοι πίεζαν τις Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να µην αποδεχθούν την ανατροπή των ισορροπιών στην ανατολική Μεσόγειο και απειλούσαν µε την αποστολή στρατευµάτων στο νησί. Για να αµβλύνουν τις αντιδράσεις της Τουρκίας, οι Μεγάλες ∆υνάµεις ανακοίνωσαν ότι δεν είχε φτάσει ακόµα η στιγµή για την οριστική διευθέτηση του Κρητικού Ζητήµατος, έχοντας υπόψη πάντα τη γνώµη της Υψηλής Πύλης. Παράλληλα, εφάρµοσαν απρόσκοπτα την απόφασή τους για αποχώρηση των δυνάµεών τους, και έτσι στις 24 Ιουλίου 1909 η Κρήτη εκκενώθηκε και από τα τελευταία Ευρωπαϊκά στρατεύµατα ξηράς.
Αντίθετα, ενισχυόταν ο Ευρωπαϊκός στόλος στις Ελληνικές θάλασσες προκειµένου να επέµβει σε περίπτωση νέας πολεµικής σύγκρουσης µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Η εκκένωση της Μεγαλονήσου και από τα Ευρωπαϊκά στρατεύµατα δροµολόγησε τις διαδικασίες για την ένωση µε την Ελλάδα, παρ’ όλο που οι ισχυροί της Ευρώπης δεν ήταν διατεθειµένοι την παρούσα χρονική περίοδο να επιτρέψουν µια τέτοια εξέλιξη. Ο διακαής εθνικός πόθος του Κρητικού λαού πήρε σάρκα και οστά µετά τη νικηφόρο για τα Ελληνικά όπλα έκβαση των Βαλκανικών πολέµων, στους οποίους οι Κρητικοί κατέθεσαν το δικό τους φόρο αίµατος.
Η πολυσχιδής δράση -πολιτική, διπλωµατική, στρατιωτική- των Μεγάλων ∆υνάµεων δεν αποσκοπούσε απλώς στην ειρηνοποιό παρέµβαση µεταξύ των Χριστιανικών και Μουσουλµανικών πληθυσµών, αλλά, κυρίως, στη διατήρηση της ισορροπίας στην ανατολική Μεσόγειο προκειµένου να µην θιγούν τα αποικιοκρατικά τους συµφέροντα. Ωστόσο οι απρόσµενες εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό και Ελλαδικό χώρο ανάγκασαν τα ισχυρά Ευρωπαϊκά κράτη να προσαρµοστούν στις διαµορφωθείσες καταστάσεις και να αποδεχθούν, ως τετελεσµένο, το γεγονός της ένωσης της Κρήτης µε την Ελλάδα, που αποτέλεσε τη δίκαιη λύση του χρονίζοντος Κρητικού Ζητήµατος.
Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ Η ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Κρητική Πολιτεία (1898 - 1908)
Στις 6 Μαρτίου του 1897 οι Ευρωπαίοι ανακοίνωσαν ότι «απεφάσισαν αμετακλήτως να εξασφαλίσουν την πλήρη αυτονομίαν της Κρήτης υπό την επικυριαρχίαν του Σουλτάνου». Στο μεταξύ η Ελλάδα, που διεξήγαγε απομονωμένη το σύντομο αλλά καταστροφικό πόλεμο με την Τουρκία, αναγκάστηκε να ανακαλέσει το εκστρατευτικό της σώμα, ενώ στις 12 Αυγούστου η Συνέλευση των Κρητών αποδεχόταν το καθεστώς της αυτονομίας, υπό τον όρο της απομάκρυνσης και των Τουρκικών στρατευμάτων από το νησί.
Ο όρος αυτός αρχικά συνάντησε αντιδράσεις, μετά όμως τα δραματικά γεγονότα του Ηρακλείου, που κατέληξαν σε σφαγές Χριστιανών και Βρετανών στρατιωτών, έγινε κατανοητό ότι η παρουσία του Τουρκικού στρατού καθιστούσε ανέφικτη κάθε απόπειρα ειρήνευσης, και στις 2 Νοεμβρίου 1898 εγκατέλειψε την Κρήτη και ο τελευταίος Τούρκος στρατιώτης. Η επιλογή του μελλοντικού Γενικού Διοικητή αποτέλεσε αντικείμενο έντονων διαβουλεύσεων, τελικώς όμως υπερίσχυσε η υποψηφιότητα του πρίγκιπα Γεωργίου, δευτερότοκου γιου του βασιλιά των Ελλήνων. Αντί όμως της τοποθέτησης του ως Γενικού Διοικητή, αποφασίστηκε να διοριστεί Ύπατος Αρμοστής (δηλαδή ανώτατος εκπρόσωπος) των Δυνάμεων στην Κρήτη.
Ο Γεώργιος αποβιβάστηκε στη Σούδα στις 9 Δεκεμβρίου 1898 και έγινε δεκτός με ενθουσιασμό από τους Χριστιανούς, που τον θεώρησαν κομιστή του «αρραβώνα» με την Ελλάδα, ενόψει του «γάμου» που θα ολοκληρωνόταν σύντομα με την Ένωση. Το 1899 η Γενική Συνέλευση ψήφιζε το Σύνταγμα της νέας Κρητικής Πολιτείας, το οποίο προέβλεπε τη λειτουργία ενός υποτυπώδους κοινοβουλευτισμού, σε συνδυασμό με την ύπαρξη ενός πανίσχυρου ηγεμόνα με ευρείες εξουσίες, τις οποίες θα ασκούσε επί του παρόντος ο Ύπατος Αρμοστής.
Συγκροτείται το Συμβούλιο του Ηγεμόνα και συνιστώνται πέντε Ανώτερες Διευθύνσεις, αντίστοιχες με τα σημερινά Υπουργεία: Οικονομικών, Εσωτερικών, Δημοσίας Εκπαιδεύσεως και Θρησκευμάτων, Συγκοινωνιών και Ασφαλείας και Δικαιοσύνης (με Σύμβουλο - Υπουργό τον Ελευθέριο Βενιζέλο). Τα Χανιά στις αρχές του 20ού αιώνα, σύμφωνα με την απογραφή του 1900, έχουν περίπου 21.000 κατοίκους. Η πόλη έχει στενούς δρόμους, μικρές πλατείες και κτίρια με στοιχεία Ενετικά, Τουρκικά και Ελληνικά, με γνήσιο Κρητικό χαρακτήρα αλλά και με ξενικές επιρροές, λόγω των κατακτητών του παρελθόντος αλλά και της παρουσίας των στρατευμάτων των Μεγάλων Δυνάμεων που παραμένουν στο Νησί.
Είναι χαρακτηριστική η παρατήρηση του Ελευθερίου Βενιζέλου ότι «αι διατάξεις αίτινες ψηφίζονται σήμερον εν τω Συντάγματι συνδέονται αναποσπάστως με το πρόσωπον του νυν Ανωτάτου Άρχοντος· δεν θα ήτο διατεθειμένος ο τόπος εις ουδένα άλλον να παραχώρηση τόσα δικαιώματα». Αμέσως μετά ο Γεώργιος διόρισε την πρώτη κυβέρνηση, που περιλάμβανε τον Ελευθέριο Βενιζέλο στο υπουργείο της Δικαιοσύνης. Η αυτονομία της Κρητικής Πολιτείας ήταν πλήρης σε ζητήματα όπως εκείνα της ιθαγένειας, των τελωνείων της χωροφυλακής και του νομίσματος. Επιπλέον, η Κρητική Πολιτεία διέθετε και ιδιαίτερη σημαία.
Ωστόσο, η εξωτερική πολιτική της τελούσε υπό την κηδεμονία των Μεγάλων Δυνάμεων, που διατηρούσαν στρατεύματα στο νησί. Οι εξελίξεις αυτές διαμόρφωσαν ένα ιδιότυπο διεθνές και εσωτερικό καθεστώς, όπως το περιέγραψε αδρά ο ίδιος ο Ελευθέριος Βενιζέλος:
«Η νήσος, παρακατατεθείσα εν έτει 1897 εις χείρας των Μεγάλων Δυνάμεων υπό του Σουλτάνου, κυβερνάται υπ'αυτών, ή μάλλον υπό των τεσσάρων εξ αυτών, μετά την εκ της ομοφωνίας αποχώρησιν της Γερμανίας και της Αυστρίας, ως επαρχία του τουρκικού κράτους δι' εντολοδόχου του Υπάτου Αρμοστού. Την επί της νήσου επομένως κυριαρχίαν ασκουσι σήμερον (1901) αι τέσσαρες Μεγάλες Δυνάμεις. Και είναι μεν αληθές ότι αύται ενέκριναν το Κρητικόν Σύνταγμα δι'ού η νήσος χαρακτηρίζεται "πολιτεία αυτόνομος". Αλλ' η θέσπισις του Συντάγματος δεν κατέστησε την αυτονομίαν πραγματικήν, αφού η πλήρης αυτού εφαρμογή μόνον μετά την λήξιν της αρμοστείας είναι δυνατή, επηύξησε δε μόνον την αβεβαιότητα περί της υφισταμένης πολιτικής της νήσου καταστάσεως».
Οι παρατηρήσεις αυτές υπέκρυπταν την πεποίθηση του Βενιζέλου ότι, εφόσον η Ένωση δεν φαινόταν άμεσα πραγματοποιήσιμη, η ολοκλήρωση της αυτονομίας αποτελούσε, επί του παρόντος, τη μόνη ρεαλιστική λύση. Η παράταση της αρμοστείας, κατά την οποία το νησί τελούσε υπό την εξουσία του εντολοδόχου των Μεγάλων Δυνάμεων με τη συνδρομή διεθνών στρατευμάτων, συντηρούσε μια ερμαφρόδιτη κατάσταση. Αντίθετα, η απεμπλοκή από τη διεθνή κηδεμονία, με την πλήρη εφαρμογή των συνταγματικών θεσμών, θα επέτρεπε την εγκαθίδρυση ενός λειτουργικού κοινοβουλευτικού πολιτεύματος, ενώ παράλληλα θα καθιστούσε δυνατή μια πιο ευέλικτη πολιτική στο διεθνές σκηνικό.
Η γραμμή αυτή όμως βρισκόταν σε ευθεία αντιπαράθεση με την πολιτική του Γεώργιου, ο οποίος:
α) Δεν επιθυμούσε τον περιορισμό των εξουσιών του,
β) Δεν επιθυμούσε να κατηγορηθεί ότι επεδίωκε να εξασφαλίσει για τον εαυτό του έναν ισόβιο θρόνο,
γ) Θεωρούσε προνόμιο του το χειρισμό της διεθνούς πτυχής του Κρητικού ζητήματος και
δ) Υποστήριζε ότι δεν έπρεπε να δοθεί στις Μεγάλες Δυνάμεις η εντύπωση ότι υπάρχουν Κρητικοί που «βολεύονται» με τη λύση της αυτονομίας, πιστεύοντας ότι έτσι θα αναγκάζονταν να συγκατανεύσουν στην Ένωση.
Η αντίθεση αυτή οξύνθηκε ραγδαία όταν ο Βενιζέλος, αφού υπέβαλε τις προτάσεις του στο Ηγεμονικό Συμβούλιο -όπως ονομαζόταν η Κρητική κυβέρνηση- χωρίς να πετύχει την υποστήριξη των υπολοίπων υπουργών, υπέβαλε την παραίτηση του, αλλά ο Γεώργιος προτίμησε να τον απολύσει με διάταγμα στις 20 Μαρτίου 1901, «επειδή όλως αναρμοδίως υπεστήριξε και δημόσια εξέθηκε γνώμας επί σπουδαιότατου ζητήματος του τόπου αντιθέτους προς το φρόνημα και την εντολήν Ημών». Οι βουλευτικές εκλογές του 1901 και του 1903, αναδεικνύοντας μια ισχυρή φιλοπριγκιπική πλειοψηφία, φάνηκε να δικαιώνουν την πολιτική του Γεώργιου.
Ενώ οι απόψεις του Βενιζέλου περιθωριοποιήθηκαν και ο ίδιος με τους οπαδούς του αποτέλεσαν στόχο μιας εμπαθούς πολεμικής και αντικείμενο διώξεων, με στόχο την πλήρη πολιτική τους εξουθένωση. Με την πάροδο του χρόνου, εντούτοις, καθώς δεν διαφαινόταν στον ορίζοντα η πολυπόθητη «οριστική λύση» και ενώ η συσσώρευση των εσωτερικών προβλημάτων και τα φαινόμενα κακοδιοίκησης αναδείκνυαν τα δυσμενή επακόλουθα ενός ανεξέλεγκτου προσωποπαγούς καθεστώτος, η ατμόσφαιρα άρχισε να αλλάζει. Στις νέες αυτές συνθήκες, ο Βενιζέλος αποτέλεσε τον πόλο της «Ηνωμένης εν Κρήτη Αντιπολιτεύσεως», η οποία στις 26 Φεβρουαρίου 1905 διατύπωσε την πολιτική της πλατφόρμα:
«Πρώτον και κύριον μέλημα ημών έστω η επίτευξις της ενώσεως. Αδυνάτου αποβαίνοντος του σκοπού αυτού, θέλομεν επιδιώξει την αναθεώρησιν του ημετέρου συντάγματος κατά το πρότυπον του Ελληνικού, όπως απαλλαγεί ο τόπος του δεσποτισμού».
Η αντίδραση των Μεγάλων Δυνάμεων, μολονότι δεν υπήρξε αρχικά ενιαία, κατέληξε εντούτοις σε μια κοινή διαπίστωση: ''Ο αρχικός βασικός λόγος της επιλογής του Γεώργιου, ως ενός προσώπου ευρείας λαϊκής αποδοχής που θα λειτουργούσε σαν κυματοθραύστης, είχε πλέον εκλείψει''. Από τη στιγμή εκείνη, οι ημέρες παραμονής του στην ύπατη αρμοστεία ήταν μετρημένες. Οι απευθείας επαφές των προξένων με τους επαναστάτες και η συμφωνία να συσταθεί ειδική εξεταστική επιτροπή, προκειμένου να προτείνει τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις, σηματοδότησαν την ουσιαστική αυτή στροφή της Ευρωπαϊκής πολιτικής.
Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι, στις εκλογές που διεξήχθησαν τον Μάιο του 1906, οι φιλοπριγκιπικές πολιτικές δυνάμεις διατήρησαντην πλειοψηφία (53,4%) έναντι του μετώπου των Βενιζελικών (46,6%), κατέστη όμως σαφές ότι η αντιπολίτευση αποτελούσε πλέον ένα ισχυρό ρεύμα στο εκλογικό σώμα, που δεν ήταν δυνατό να αγνοηθεί. Ήδη η διεθνής επιτροπή πρότεινε τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις: αναδιοργάνωση της Χωροφυλακής, συγκρότηση Πολιτοφυλακής, αποχώρηση των διεθνών στρατευμάτων, αναθεώρηση του Συντάγματος και εκχώρηση στο βασιλέα των Ελλήνων του δικαιώματος να ορίζει, με τη σύμφωνη γνώμη των Μεγάλων Δυνάμεων, τον εκάστοτε Ύπατο Αρμοστή.
Η υιοθέτηση αυτών των προτάσεων από τις Μεγάλες Δυνάμεις χαιρετίστηκε ως δικαίωση της αντιπολίτευσης, ενώ ο Γεώργιος βρέθηκε στα περιθώριο των εξελίξεων. Οι απολυταρχικές αντιλήψεις του είχαν συντελέσει στην πτώση της δημοτικότητας του, έτσι ώστε κατέληξε, χωρίς να είναι φυσικά υπεύθυνος για τη μη επίτευξη της Ένωσης, να χρεωθεί τελικά από μεγάλη μερίδα του Κρητικού λαού την αποτυχία και σε αυτόν τον τομέα. Η μυστική αναχώρηση του, τη νύχτα της 12ης Σεπτεμβρίου 1906, σηματοδοτούσε το άδοξο τέλος μιας πορείας που είχε ξεκινήσει υπό τους καλύτερους οιωνούς.
Έξι ημέρες αργότερα διοριζόταν ως νέος Ύπατος Αρμοστής ο μετριοπαθής παλαιός πρωθυπουργός Αλέξανδρος Ζαΐμης, ενώ η Συνέλευση προχωρούσε στην ψήφιση του νέου και αισθητά πιο φιλελεύθερου Συντάγματος (2 Δεκεμβρίου 1906). Τον Ιούλιο του 1907 άρχισε η αποχώρηση και των υπολοίπων διεθνών στρατευμάτων, που ολοκληρώθηκε δύο χρόνια αργότερα, καθώς προχωρούσε με γοργούς ρυθμούς η συγκρότηση της Πολιτοφυλακής (της τακτικής στρατιωτικής δύναμης του νησιού), στελεχωμένης από Έλληνες βαθμοφόρους.
Στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας γίνονται πολλά έργα ανασυγκρότησης - διάνοιξη δρόμων και πλακόστρωση, αποχετευτικά έργα καθώς και εξωραϊσμού και καλλωπισμού, ανεγείρεται η περίφημη Δημοτική Αγορά. Το πνευματικό και πολιτιστικό επίπεδο είναι σε υψηλό σημείο, λειτουργούν νέα σχολεία, το ποσοστό του αναλφαβητισμού μικραίνει. Έχει συγκροτηθεί από το 1899 ο Φιλολογικός Σύλλογος "Χρυσόστομος" και στη συνέχεια ιδρύονται όλο και περισσότερα πνευματικά, φιλανθρωπικά, αθλητικά και εργατικά σωματεία, διοργανώνονται πλείστες εκδηλώσεις.
Έρχονται πολυμελείς και καλά καταρτισμένοι Ελληνικοί και ξένοι θίασοι, μαθητές επίσης δίνουν θεατρικές παραστάσεις με αξιώσεις και μάλιστα στα αρχαία Ελληνικά. Χώροι των παραστάσεων ο Δημοτικός Κήπος, το θέατρο της Σπλάντζιας, του Καλέ-Καπισί, του Φαλήρου στο Κούμ-Καπί, του Καστελιού. Στο "Ακταίον", στο λιμάνι, ο κουκλοπαίχτης Χρήστος Κονιτσιώτης, "ο πρύτανις των ανδρεικέλων", συγκεντρώνει πλήθη μικρών και μεγάλων, με τον μεγάλο ξύλινο θίασό του. Δίδονται συναυλίες, διοργανώνονται μουσικοφιλολογικές εσπερίδες, έρχεται ο φωνογράφος και ο κινηματογράφος στα Χανιά.
Κυκλοφορούν εφημερίδες και περιοδικά με αξιοθαύμαστη ύλη, ενώ το 1901 στα πρωτοπόρα Χανιά, γίνεται πρόταση χειραφέτησης της γυναίκας στην Κρητική Βουλή, από τον Σφακιανό βουλευτή Γεώργιο Δασκαλογιάννη. Η σύγκρουση του Αρμοστή το 1901 με τον επί της Δικαιοσύνης Σύμβουλό του Ελευθέριο Βενιζέλο φέρνει την απόλυση του δεύτερου και έχει ως επακόλουθο το 1905 το Κίνημα του Θερίσου και την αποχώρηση του Γεωργίου το 1906, ενώ τοποθετείται ως Αρμοστής ο Αλέξανδρος Ζαϊμης. Από της 25ης Σεπτεμβρίου 1908 τα μέλη της Κυβερνήσεως της Κρήτης είχαν δώσει όρκο ενώπιον του Επισκόπου Κυδωνίας και Αποκορώνου στο όνομα του Βασιλέως των Ελλήνων.
Η Κρητική Βουλή στα Χανιά με τη σειρά της είχε επικυρώσει τα ψηφίσματα της Ένωσης, εξέδωσε επίσης δικό της πανηγυρικό ψήφισμα και προχώρησε στην κατάργηση της Αρμοστείας. Το Κρητικό Σύνταγμα καταργήθηκε και εισήχθη το Ελληνικό. Η Ελληνική Κυβέρνηση υπέδειξε στον Αρμοστή Αλ. Ζαϊμη που βρισκόταν εκτός του Νησιού, να μην επιστρέψει στην Κρήτη, όπου σχηματίσθηκε νέα προσωρινή διακομματική Κυβέρνηση από τους Ελ. Βενιζέλο, Μίν. Πετυχάκη, Εμμ. Λογιάδη, Χαρ. Πωλογεώργη, και Πρόεδρο τον Αντ. Μιχελιδάκη. Η Ελληνική Κυβέρνηση, για να αποφύγει τις αντιδράσεις της Τουρκίας και τις διεθνείς περιπλοκές, δεν προχώρησε στην επίσημη αναγνώριση της Ένωσης.
Με την ευτυχή κατάληξη των Βαλκανικών Πολέμων έληξε και το Κρητικό Ζήτημα. Η Ένωση είχε ήδη πραγματοποιηθεί στη πράξη, όταν στις 14 Φεβρουαρίου 1913 αφαιρέθηκαν από το φρούριο της Σούδας οι σημαίες των Μεγάλων Δυνάμεων και της Τουρκίας. Με το Άρθρο 4 της Συνθήκης του Λονδίνου (30 / 5 / 1913) ο Σουλτάνος παραιτήθηκε των δικαιωμάτων του στην Κρήτη, παραχωρώντας τα στις Μεγάλες Δυνάμεις, ενώ με ιδιαίτερη Συνθήκη μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (1 / 11 / 1913) παραιτήθηκε επίσης κάθε δικαιώματος επικυριαρχίας στο Νησί..
Η Αδέσποτη Κρήτη (1908 - 1912)
Ήδη όμως οι ραγδαίες εξελίξεις στα Βαλκάνια, με το κινημάτων Νεότουρκων, την ανεξαρτησία της Βουλγαρίας και την προσάρτηση της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης στην Αυστροουγγαρία, έδιναν το έναυσμα για την de facto ανατροπή του καθεστώτος της Κρητικής αυτονομίας υπό Οθωμανική επικυριαρχία. Τον Σεπτέμβριο του 1908 συγκροτήθηκαν συλλαλητήρια, ενώ η κυβέρνηση της Κρήτης και η Βουλή των Κρητών κήρυσσαν «την ανεξαρτησίαν της Κρήτης και την ένωσιν αυτής μετά της Ελλάδος, όπως μετ' αυτής αποτελέση αδιαίρετον και αδιάσπαστον Συνταγματικόν Βασίλειον» και η Ελληνική σημαία αντικατέστησε παντού εκείνη της Κρητικής αυτονομίας.
Η Ελληνική κυβέρνηση, αν και υπέδειξε στον Ζαΐμη, που βρισκόταν τις ημέρες εκείνες στην Αίγινα, να μην επιστρέψει στην Κρήτη, τυπικά κράτησε ουδέτερη στάση. Ο Βενιζέλος, παρά το ότι θεωρούσε «τυχοδιωκτικό» το κίνημα του 1908, αντελήφθη ότι δεν υπήρχε περιθώριο αντίδρασης και, προκειμένου να επιδειχθεί εθνική ομοψυχία, αποφάσισε να προσχωρήσει, συμπράττοντας μάλιστα στο σχηματισμό διακομματικής κυβέρνησης (Εκτελεστικής Επιτροπής, όπως ονομάστηκε), υπό τον πολιτικό του αντίπαλο Αντώνιο Μιχελιδάκη.
Ακολούθησε μια μεταβατική περίοδος, κατά τη διάρκεια της οποίας η νήσος διοικείτο από Εκτελεστική Επιτροπή, χωρίς διεθνή αναγνώριση, «εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων». Στις εκλογές του 1910, ο Βενιζέλος κατόρθωσε για πρώτη φορά να συγκεντρώσει κοινοβουλευτική πλειοψηφία στην Κρήτη και να σχηματίσει δική του κυβέρνηση, η οποία επρόκειτο όμως να παραμείνει στην εξουσία λιγότερο από τέσσερις μήνες. Στις 8 Αυγούστου 1910 πραγματοποιήθηκαν εκλογές στην Ελλάδα και ο Βενιζέλος εκλέχθηκε πληρεξούσιος στην Αναθεωρητική Βουλή των Ελλήνων.
Λίγες ημέρες αργότερα παραιτήθηκε από την προεδρία της Κρητικής κυβέρνησης και αναχώρησε για την Αθήνα, όπου στις 5 Οκτωβρίου 1910 αναλάμβανε για πρώτη φορά την πρωθυπουργία της Ελλάδας. Τον Νοέμβριο του 1911 και τον Απρίλιο του 1912 επιχειρήθηκε η συμμετοχή Κρητών αντιπροσώπων στη Βουλή των Ελλήνων, προκαλώντας την αντίδραση των Μεγάλων Δυνάμεων, αλλά και της Ελληνικής κυβέρνησης, ήδη υπό τον Βενιζέλο, ο οποίος βρισκόταν για άλλη μια φορά αντιμέτωπος με τη μυωπική αντίληψη των Κρητών πολιτικών του αντιπάλων, που αδυνατούσαν να αντιληφθούν τους μακρόπνοους σχεδιασμούς και τους λεπτούς διπλωματικούς χειρισμούς του.
Ήδη όμως είχε φτάσει το πλήρωμα του χρόνου και, ενώ η Ελλάδα και οι Βαλκάνιοι σύμμαχοι της κήρυσσαν τον πόλεμο κατά της Τουρκίας, οι Κρήτες αντιπρόσωποι γίνονταν επιτέλους δεκτοί στο Ελληνικό Κοινοβούλιο και διοριζόταν από την Ελληνική κυβέρνηση Γενικός Διοικητής της νήσου ο Στέφανος Δραγούμης (12 Οκτωβρίου 1912). Μετά το νικηφόρο πέρας των Βαλκανικών πολέμων, η Κρήτη ενσωματωνόταν στην Ελλάδα.
Η Οργάνωση της Κρητικής Πολιτείας
Μέσα σε μια απερίγραπτη φρενίτιδα ενθουσιασμού ο εντολοδόχος των Μεγάλων Δυνάμεων πρίγκιπας Γεώργιος ανέλαβε τα καθήκοντά του στις 9 Δεκεμβρίου 1898. Ο Γάλλος Ναύαρχος Ποττιέ, υπό την ιδιότητά του ως Προέδρου του Συμβουλίου των Ναυάρχων, παρέδωσε επίσημα στο Γεώργιο τη διοίκηση της Κρήτης. Τα πλοία των Δυνάμεων της Διεθνούς Προστασίας χαιρέτισαν τη σημαία της Κρητικής Πολιτείας και ο Ύπατος Αρμοστής απηύθυνε το πρώτο του διάγγελμα προς τον Κρητικό λαό. Η Κρητική σημαία υψώθηκε στο φρούριο του Φιρκά, ενώ η Τουρκική διατηρήθηκε μόνο στο φρούριο της Σούδας, ως τελευταίο σύμβολο της Τουρκικής επικυριαρχίας στην Κρήτη.
Το νησί τέθηκε υπό διεθνή προστασία. Οι ξένοι Ναύαρχοι αναχώρησαν την επομένη (10 Δεκεμβρίου) και αμέσως άρχισε με γοργούς ρυθμούς το δυσχερές έργο της οργάνωσης του νέου πολιτικού σχήματος, που ονομάστηκε Κρητική Πολιτεία. Ορίστηκε μια 16μελής Επιτροπή από 12 Χριστιανούς και 4 Μουσουλμάνους, για να εκπονήσει το σχέδιο του Κρητικού συντάγματος, ενώ παράλληλα προχώρησαν οι πολιτικές πράξεις, χωρίς χρονοτριβή. Έναν ακριβώς μήνα μετά την εγκατάσταση του Ύπατου Αρμοστή, δημοσιεύτηκε το πρώτο σημαντικό διάταγμα «Περί συγκροτήσεως της Κρητικής Συνελεύσεως» και αμέσως προκηρύχθηκαν εκλογές για την ανάδειξη πληρεξουσίων.
Στις εκλογές αυτές αναδείχθηκαν 138 Χριστιανοί και 50 Μουσουλμάνοι πληρεξούσιοι και η Κρητική Βουλή άρχισε τις εργασίες της στις 8 Φεβρουαρίου 1899. Το Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας, που συντάχθηκε κατά το πρότυπο του ισχύοντος τότε Ελληνικού συντάγματος, αφού εγκρίθηκε από το Συμβούλιο των Πρέσβεων των Προστάτιδων Δυνάμεων στη Ρώμη, τέθηκε αμέσως σε εφαρμογή. Λίγες ημέρες αργότερα συγκροτήθηκε και ορκίστηκε η πρώτη κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας, στην οποία Υπουργός Δικαιοσύνης ορίστηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος.
Η Περίοδος της Δημιουργίας
Η πρώτη κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας εργάστηκε με ζήλο και απέδωσε σε σύντομο χρονικό διάστημα σημαντικό έργο. Εξέδωσε πολύ γρήγορα νόμους και διατάγματα, έκοψε Κρητικό νόμισμα (την Κρητική δραχμή), ίδρυσε την Κρητική Τράπεζα, οργάνωσε ταχυδρομική υπηρεσία και Χωροφυλακή με Ιταλούς αξιωματικούς και υπαξιωματικούς (καραμπινιέρους). Ιδιαίτερη ήταν η μέριμνα για την εκπαίδευση και τη δημόσια υγεία. Αντιμετωπίστηκε το μεγάλο πρόβλημα της λέπρας, που είχε προσλάβει ενδημική μορφή στις πόλεις και τα χωριά της Κρήτης, με την οργάνωση του λεπροκομείου της Σπιναλόγκας (1903), ιδρύθηκαν πολλά σχολεία και διορίστηκαν δάσκαλοι.
Ένα σοβαρό ζήτημα, που επίσης αντιμετωπίστηκε με επιτυχία, ήταν το καθεστώς της τοπικής Εκκλησίας. Με τον Οργανικό Νόμο του 1900, δόθηκε λύση σε ακανθώθη εκκλησιαστικά ζητήματα, όπως ήταν η σχέση της Εκκλησίας της Κρήτης με το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η εκλογή Μητροπολίτη και Επισκόπων. Το βασικό σχήμα, που ισχύει με μικρές τροποποιήσεις έως σήμερα, είναι ένα καθεστώς ημιαυτόνομης Εκκλησίας, της οποίας ο Προκαθήμενος εκλέγεται από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Κρητική Πολιτεία εκδίδει το Διάταγμα της αναγνώρισης και εγκατάστασής του.
Το θετικό και αισιόδοξο κλίμα των δύο πρώτων ετών της λειτουργίας του νέου καθεστώτος άρχισαν να σκιάζουν απειλητικά σύννεφα, τα οποία επρόκειτο να δημιουργήσουν λίγο αργότερα σοβαρή εσωτερική κρίση. Το Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας ήταν υπερβολικά συντηρητικό και παραχωρούσε στον Ηγεμόνα, όπως ονομάστηκε ο Ύπατος Αρμοστής, υπερεξουσίες, που εύκολα μπορούσαν να τον οδηγήσουν σε δεσποτική συμπεριφορά. Επιπλέον, η ασάφεια στον ακριβή καθορισμό αρμοδιοτήτων δημιουργούσε τριβές και προσωπικές αντιπαραθέσεις στο έργο της διοίκησης.
Οι τοπικοί παράγοντες της Κρήτης, που πολέμησαν για την ελευθερία του νησιού και στήριξαν με ενθουσιασμό τον Πρίγκιπα, έβλεπαν τώρα με δυσφορία και πικρία να παραγκωνίζονται και να διορίζονται σε καίριες θέσεις Αθηναίοι σύμβουλοι του Γεωργίου, που αγνοούσαν τα Κρητικά πράγματα και την ψυχολογία των Κρητών. Αλλά το πιο σημαντικό ήταν η διαχείριση του εθνικού ζητήματος της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Στο ουσιώδες αυτό ζήτημα παρατηρήθηκε εξαρχής διάσταση απόψεων μεταξύ του Γεωργίου και του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Ο Γεώργιος πίστευε ότι η λύση του εθνικού ζητήματος θα ωρίμαζε με συνεχείς παραστάσεις και υπομνήματα προς τις Μεγάλες Δυνάμεις, ενώ ο Βενιζέλος, βλέποντας τα πράγματα πρακτικότερα και ρεαλιστικότερα, θεωρούσε ότι η λύση έπρεπε να είναι σταδιακή, με βαθμιαίες κατακτήσεις. Ως πρώτη μάλιστα κατάκτηση θεωρούσε την απομάκρυνση των ξένων στρατευμάτων από τις Κρητικές πόλεις και την αντικατάστασή τους από ντόπια πολιτοφυλακή, με Έλληνες αξιωματικούς. Η διάσταση των απόψεων στο πολιτικό ζήτημα δεν άργησε να λάβει τη μορφή προσωπικής αντιπαράθεσης.
Ο Βενιζέλος είχε καταστήσει σαφές ότι δεν αναγνωρίζει στον Πρίγκιπα το δικαίωμα να διαχειρίζεται προσωπικώς το εθνικό ζήτημα της Κρήτης: «Ως ένας εκ των τριακοσίων χιλιάδων Κρητών, δεν σας εκχωρώ το δικαίωμά μου, ώστε μόνος σεις να ρυθμίζετε αυτοβούλως την εθνικήν πολιτικήν του τόπου μου». Κακοί σύμβουλοι του Γεωργίου διοχέτευαν χαλκευμένα και συκοφαντικά κείμενα στις Αθηναϊκές εφημερίδες εναντίον του Ελευθερίου Βενιζέλου, γεγονός που δημιούργησε βαρύ κλίμα διχασμού.
Τα Αίτια και οι Αφορμές
Η κρίση κορυφώθηκε στις 18 Μαρτίου 1901, όταν ο Γεώργιος απέλυσε τον Βενιζέλο από το αξίωμα του υπουργού. Για να υποστηρίξει τις απόψεις του στο εθνικό ζήτημα της Κρήτης, ο Βενιζέλος δημοσίευσε στην εφημερίδα «Κήρυξ» των Χανίων, που ο ίδιος εξέδιδε, πέντε πολύκροτα άρθρα, με το χαρακτηριστικό τίτλο «Γεννηθήτω φως». Ο Γεώργιος ακολούθησε πολιτική αδιαλλαξίας και προχώρησε σε μέτρα περισσότερο αυταρχικά, με την απαγόρευση της ελευθεροτυπίας και με διώξεις και φυλακίσεις διακεκριμένων μελών της Κρητικής αντιπολίτευσης.
Σύμφωνα με το σύνταγμα, 10 ακόμη θα διορίζονταν απευθείας από τον Πρίγκιπα. Η αντιπολίτευση αποφάσισε να μη συμμετέχει στις εκλογές αυτές, κατήγγειλε τα ανελεύθερα μέτρα του Πρίγκιπα και κάλεσε το λαό σε αποχή. Η κατάσταση εκτραχύνθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 1905, όταν η τριανδρία της αντιπολίτευσης και 15 άλλοι επιφανείς πολιτευτές συνέταξαν και υπέγραψαν προκήρυξη, με την οποία ζητούσαν μεταβολή του συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας. Η προκήρυξη αυτή είναι το πρώτο επίσημο επαναστατικό κείμενο, το προμήνυμα της επανάστασης του Θερίσου.
Όλοι πλέον είχαν πεισθεί ότι μια ένοπλη εξέγερση ήταν επί θύραις. Οι υπηρεσίες του Πρίγκιπα είχαν συγκεντρώσει πληροφορίες, ενώ η ενωμένη αντιπολίτευση άφηνε σκόπιμα να διαρρεύσει η πληροφορία ότι πιθανή ημέρα εξέγερσης θα ήταν η 14η Μαρτίου. Στο ενδιάμεσο διάστημα άρχισαν να συρρέουν με μεγάλη μυστικότητα ομάδες ενόπλων στο Θέρισο. Ο Βενιζέλος και οι συνεργάτες του είχαν επιλέξει το χωριό αυτό ως έδρα της επανάστασης, γιατί ήταν κοντά στα Χανιά και επίσης ήταν περιοχή δυσπρόσιτη, ένα φυσικό οχυρό. Οι επαναστάτες αιφνιδίασαν τον Ηγεμόνα και κήρυξαν την επανάσταση στις 10 Μαρτίου 1905.
Το πρωί της ημέρας εκείνης βρέθηκαν τοιχοκολλημένες στους δρόμους των Χανίων προκηρύξεις, που κήρυτταν την κατάργηση της αρμοστείας, καλούσαν το λαό σε συμπαράσταση, για να πραγματωθεί το όνειρο της ένωσης, και συνιστούσαν στη χωροφυλακή να μην υπακούει στις διαταγές του Πρίγκιπα. Παράλληλα, εκπρόσωποι των επαναστατών διασκορπίστηκαν σε όλη την Κρήτη, για να μεταδώσουν και να προπαγανδίσουν το επαναστατικό μήνυμα. Μέσα σε λίγες ημέρες ολόκληρη η Κρητική ύπαιθρος βρισκόταν σε επαναστατικό αναβρασμό.
Ψηφίσματα συμπαράστασης έφταναν από παντού, ενώ οι ισχυρότεροι παράγοντες του νησιού, ακόμη και πολιτικοί αντίπαλοι του Βενιζέλου, προσχώρησαν στην επανάσταση. Ο Βενιζέλος, που ήταν ο φυσικός αρχηγός του νέου αυτού επαναστατικού κινήματος, ανέλαβε να ενημερώσει το λαό και τους αντιπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων, για τους λόγους και τους σκοπούς της επανάστασης.
Η Αντίδραση τον Πρίγκιπα
Η έκρηξη και η ταχύτατη επέκταση της επανάστασης καταθορύβησε, όπως ήταν φυσικό, όχι μόνο τον Πρίγκιπα και το περιβάλλον του, αλλά και την Ελληνική κυβέρνηση και τις Προστάτιδες Δυνάμεις. Ο Πρίγκιπας προχώρησε στη λήψη σπασμωδικών μέτρων. Με αυστηρή προειδοποίηση έδινε στους επαναστάτες προθεσμία 36 ωρών, να καταθέσουν τα όπλα. Όταν η προθεσμία αυτή παρήλθε, κήρυξε, με τη συγκατάθεση των Μεγάλων Δυνάμεων, το στρατιωτικό νόμο σε όλη την Κρήτη.
Η Κρητική Βουλή, που ενεργούσε κατά τις εντολές του αρμοστειακού περιβάλλοντος, αφού δεν υπήρχε αντιπολίτευση, ψήφισε το νόμο «Περί ιδρύσεως σώματος δημοφρουρών», οι οποίοι θα στήριζαν την έννομη τάξη. Αυτούς τους αποκαλούσαν οι επαναστάτες «ροπαλοφόρους». Στην Κρήτη υπήρχαν πια δύο κυβερνήσεις, του Αρμοστή στα Χανιά και των επαναστατών στο Θέρισο. Η διάσπαση ήταν πλήρης και η απειλή εμφύλιου πολέμου ήταν πλέον ορατή.
Το βασιλικό περιβάλλον στην Αθήνα ανησυχούσε για τις εξελίξεις στην Κρήτη και πίεζε την Ελληνική κυβέρνηση να καταδικάσει το κίνημα του Θερίσου. Ο πρωθυπουργός Δηλιγιάννης κάλεσε στις 12 Μαρτίου τους αντιπροσώπους του Αθηναϊκού τύπου και προέβη σε σκληρές δηλώσεις κατά του Βενιζέλου και των συνεργατών του. Εντούτοις, το κίνημα έβρισκε θετική ανταπόκριση στο κοινό αίσθημα και οι περισσότερες αθηναϊκές εφημερίδες το υποστήριζαν ανοιχτά.
Η Στάση των Μεγάλων Δυνάμεων και οι Διπλωματικοί Ελιγμοί του Ελ. Βενιζέλου
Οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν τήρησαν ενιαία στάση έναντι των επαναστατών. Οι περισσότερες ανέμεναν τις εξελίξεις και μόνο η Ρωσία υποστήριζε φανερά τον Πρίγκιπα. Ρωσικό πολεμικό κανονιοβόλησε επανειλημμένα τις θέσεις των επαναστατών στο Θέρισο, χωρίς όμως κανένα αποτέλεσμα. Ο Βενιζέλος είχε σωστά εκτιμήσει τη διεθνή πολιτική και ήταν βέβαιος ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις ήταν αδύνατο να συμφωνήσουν στην τήρηση ενιαίας στάσης έναντι του κινήματος. Αρκούσε και μια μόνο διαφωνία, για να ματαιωθεί η συντονισμένη δράση των ξένων στρατευμάτων. Εξάλλου, οι Δυνάμεις δεν μπορούσαν να παραβλέψουν τον κίνδυνο εμφύλιου πολέμου, που θα γενικευόταν στην Κρήτη με αφορμή τη δική τους ανάμειξη.
Ο παλαίμαχος πολιτικός Ιωάννης Σφακιανάκης, σε πάνδημο συλλαλητήριο στο Ηράκλειο (21 Μαρτίου) μίλησε ανοικτά για την απαράδεκτη ξένη ανάμειξη και κάλεσε το λαό σε καθολική συμπαράσταση προς τους επαναστάτες. Στο μεταξύ, η επανάσταση είχε αποκτήσει ισχυρά ερείσματα σε όλη την Κρήτη. Οργανώθηκε «Προσωρινή Κυβέρνησες της Κρήτης» στο Θέρισο, με πρόεδρο τον Ελ. Βενιζέλο και υπουργούς τους Κ. Φούμη και Κ. Μάνο. Η κυβέρνηση προέβη στην έκδοση γραμματίων για εσωτερικό πατριωτικό δάνειο 100.000 δραχμών, οργάνωσε υπηρεσίες οικονομικών, συγκοινωνιών και διοίκησης, τύπωσε γραμματόσημα και εξέδιδε την εφημερίδα, «Το Θέρισo».
Η χωροφυλακή, που υποστήριζε τον Πρίγκιπα, δεν ήταν σε θέση να ελέγχει τα πράγματα, καθώς μάλιστα πολλοί χωροφύλακες αυτομόλησαν προς τους επαναστάτες. Η κρίση μετατοπίστηκε στο πεδίο της διπλωματίας και αναζητήθηκε πολιτική λύση. Οι αντιπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάμεων, εκτιμώντας την κατάσταση που διαμορφώθηκε στο νησί, με φανερή την πτώση της δημοτικότητας του Πρίγκιπα, αλλά και με την καθολική σχεδόν αποδοχή των επαναστατικών ιδεών από το λαό, κινήθηκαν προς εξομάλυνση της κρίσης με διαπραγματεύσεις.
Ήταν αυτό ακριβώς που προέβλεψε ο Βενιζέλος, ότι ο επαναστατικός αγώνας τον οποίο ανέλαβε «απέδειξεν ότι η διπλωματία εις των ζητημάτων των υποδούλων λαών την λύσιν προβαίνει μόνον όταν ταύτα τίθενται προ αυτής υπό την οξυτάτην μορφήν της εθνικής εξεγέρσεως». Τα πρώτα υπομνήματα των επαναστατών προς τους εκπροσώπους των Δυνάμεων έθεταν ως ανυποχώρητη βάση συζήτησης το ενωτικό ζήτημα.
Νωρίς όμως κατέστη σαφές ότι οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις δεν ήταν ακόμη έτοιμες για τη λύση αυτή και ο Βενιζέλος, σταθμίζοντας πάντοτε την υφισταμένη κατάσταση, άρχισε να σχεδιάζει τις υποχωρήσεις του, για να εξασφαλίσει τα μεγαλύτερα δυνατά κέρδη. Στόχος του ήταν να δημιουργηθεί προς το παρόν και στην Κρήτη ένα καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Ανατολικής Ρωμυλίας, ουσιαστικά ελεύθερο, με σκιώδη σουλτανική επικυριαρχία.
Το Τέλος της Επανάστασης του Θερίσου και ο Θρίαμβος της Πολιτικής του Ελ. Βενιζέλου
Η επιμονή των επαναστατών στον ένοπλο αγώνα και η παράταση της έκρυθμης κατάστασης, που απειλούσε με κατάρρευση την οικονομική και πολιτική υπόσταση της Κρήτης, ανάγκασε τις Προστάτιδες Δυνάμεις να αποστείλουν αυστηρό τελεσίγραφο προς τους επαναστάτες στις 2 Ιουλίου 1905. Οι Γενικοί Πρόξενοι των Δυνάμεων, οι οποίοι υπέγραψαν αυτήν τη διακοίνωση, καθιστούσαν σαφές ότι δεν μπορούσαν να μεταβάλουν το πολιτικό καθεστώς του νησιού. Διαβεβαίωναν όμως ότι θα επιφέρουν ουσιώδεις εσωτερικές μεταρρυθμίσεις, που θα βελτίωναν θεαματικά την κατάσταση, υπό το ρητό όρο ότι εντός 15 ημερών οι επαναστάτες όφειλαν να καταθέσουν τα όπλα, με παράλληλη χορήγηση γενικής αμνηστίας.
Οι διαπραγματεύσεις ήταν σκληρές και διήρκεσαν όλο το καλοκαίρι του 1905. Η τελική συμφωνία υπογράφηκε από τον Ελ. Βενιζέλο στις 2 Νοεμβρίου 1905 στο μοναστήρι των Μουρνιών Κυδωνιάς. Εξασφαλίστηκε γενική αμνηστία και οι Μ. Δυνάμεις δεσμεύτηκαν να επεξεργαστούν ένα χάρτη νέων παραχωρήσεων στον κρητικό λαό, αρνούμενες πάντως να επιτρέψουν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Το κίνημα του Θερίσου δεν πέτυχε πλήρως τους στόχους του, αλλά έδωσε νέα ισχυρή ώθηση στο Κρητικό Ζήτημα και προκάλεσε θετικές εξελίξεις.
Η έκρηξη και η ταχύτατη επέκταση της επανάστασης καταθορύβησε, όπως ήταν φυσικό, όχι μόνο τον Πρίγκιπα και το περιβάλλον του, αλλά και την Ελληνική κυβέρνηση και τις Προστάτιδες Δυνάμεις. Ο Πρίγκιπας προχώρησε στη λήψη σπασμωδικών μέτρων. Με αυστηρή προειδοποίηση έδινε στους επαναστάτες προθεσμία 36 ωρών, να καταθέσουν τα όπλα. Όταν η προθεσμία αυτή παρήλθε, κήρυξε, με τη συγκατάθεση των Μεγάλων Δυνάμεων, το στρατιωτικό νόμο σε όλη την Κρήτη.
Η Κρητική Βουλή, που ενεργούσε κατά τις εντολές του αρμοστειακού περιβάλλοντος, αφού δεν υπήρχε αντιπολίτευση, ψήφισε το νόμο «Περί ιδρύσεως σώματος δημοφρουρών», οι οποίοι θα στήριζαν την έννομη τάξη. Αυτούς τους αποκαλούσαν οι επαναστάτες «ροπαλοφόρους». Στην Κρήτη υπήρχαν πια δύο κυβερνήσεις, του Αρμοστή στα Χανιά και των επαναστατών στο Θέρισο. Η διάσπαση ήταν πλήρης και η απειλή εμφύλιου πολέμου ήταν πλέον ορατή.
Το βασιλικό περιβάλλον στην Αθήνα ανησυχούσε για τις εξελίξεις στην Κρήτη και πίεζε την Ελληνική κυβέρνηση να καταδικάσει το κίνημα του Θερίσου. Ο πρωθυπουργός Δηλιγιάννης κάλεσε στις 12 Μαρτίου τους αντιπροσώπους του Αθηναϊκού τύπου και προέβη σε σκληρές δηλώσεις κατά του Βενιζέλου και των συνεργατών του. Εντούτοις, το κίνημα έβρισκε θετική ανταπόκριση στο κοινό αίσθημα και οι περισσότερες αθηναϊκές εφημερίδες το υποστήριζαν ανοιχτά.
Η Στάση των Μεγάλων Δυνάμεων και οι Διπλωματικοί Ελιγμοί του Ελ. Βενιζέλου
Οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν τήρησαν ενιαία στάση έναντι των επαναστατών. Οι περισσότερες ανέμεναν τις εξελίξεις και μόνο η Ρωσία υποστήριζε φανερά τον Πρίγκιπα. Ρωσικό πολεμικό κανονιοβόλησε επανειλημμένα τις θέσεις των επαναστατών στο Θέρισο, χωρίς όμως κανένα αποτέλεσμα. Ο Βενιζέλος είχε σωστά εκτιμήσει τη διεθνή πολιτική και ήταν βέβαιος ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις ήταν αδύνατο να συμφωνήσουν στην τήρηση ενιαίας στάσης έναντι του κινήματος. Αρκούσε και μια μόνο διαφωνία, για να ματαιωθεί η συντονισμένη δράση των ξένων στρατευμάτων. Εξάλλου, οι Δυνάμεις δεν μπορούσαν να παραβλέψουν τον κίνδυνο εμφύλιου πολέμου, που θα γενικευόταν στην Κρήτη με αφορμή τη δική τους ανάμειξη.
Ο παλαίμαχος πολιτικός Ιωάννης Σφακιανάκης, σε πάνδημο συλλαλητήριο στο Ηράκλειο (21 Μαρτίου) μίλησε ανοικτά για την απαράδεκτη ξένη ανάμειξη και κάλεσε το λαό σε καθολική συμπαράσταση προς τους επαναστάτες. Στο μεταξύ, η επανάσταση είχε αποκτήσει ισχυρά ερείσματα σε όλη την Κρήτη. Οργανώθηκε «Προσωρινή Κυβέρνησες της Κρήτης» στο Θέρισο, με πρόεδρο τον Ελ. Βενιζέλο και υπουργούς τους Κ. Φούμη και Κ. Μάνο. Η κυβέρνηση προέβη στην έκδοση γραμματίων για εσωτερικό πατριωτικό δάνειο 100.000 δραχμών, οργάνωσε υπηρεσίες οικονομικών, συγκοινωνιών και διοίκησης, τύπωσε γραμματόσημα και εξέδιδε την εφημερίδα, «Το Θέρισo».
Η χωροφυλακή, που υποστήριζε τον Πρίγκιπα, δεν ήταν σε θέση να ελέγχει τα πράγματα, καθώς μάλιστα πολλοί χωροφύλακες αυτομόλησαν προς τους επαναστάτες. Η κρίση μετατοπίστηκε στο πεδίο της διπλωματίας και αναζητήθηκε πολιτική λύση. Οι αντιπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάμεων, εκτιμώντας την κατάσταση που διαμορφώθηκε στο νησί, με φανερή την πτώση της δημοτικότητας του Πρίγκιπα, αλλά και με την καθολική σχεδόν αποδοχή των επαναστατικών ιδεών από το λαό, κινήθηκαν προς εξομάλυνση της κρίσης με διαπραγματεύσεις.
Ήταν αυτό ακριβώς που προέβλεψε ο Βενιζέλος, ότι ο επαναστατικός αγώνας τον οποίο ανέλαβε «απέδειξεν ότι η διπλωματία εις των ζητημάτων των υποδούλων λαών την λύσιν προβαίνει μόνον όταν ταύτα τίθενται προ αυτής υπό την οξυτάτην μορφήν της εθνικής εξεγέρσεως». Τα πρώτα υπομνήματα των επαναστατών προς τους εκπροσώπους των Δυνάμεων έθεταν ως ανυποχώρητη βάση συζήτησης το ενωτικό ζήτημα.
Νωρίς όμως κατέστη σαφές ότι οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις δεν ήταν ακόμη έτοιμες για τη λύση αυτή και ο Βενιζέλος, σταθμίζοντας πάντοτε την υφισταμένη κατάσταση, άρχισε να σχεδιάζει τις υποχωρήσεις του, για να εξασφαλίσει τα μεγαλύτερα δυνατά κέρδη. Στόχος του ήταν να δημιουργηθεί προς το παρόν και στην Κρήτη ένα καθεστώς ανάλογο με εκείνο της Ανατολικής Ρωμυλίας, ουσιαστικά ελεύθερο, με σκιώδη σουλτανική επικυριαρχία.
Το Τέλος της Επανάστασης του Θερίσου και ο Θρίαμβος της Πολιτικής του Ελ. Βενιζέλου
Η επιμονή των επαναστατών στον ένοπλο αγώνα και η παράταση της έκρυθμης κατάστασης, που απειλούσε με κατάρρευση την οικονομική και πολιτική υπόσταση της Κρήτης, ανάγκασε τις Προστάτιδες Δυνάμεις να αποστείλουν αυστηρό τελεσίγραφο προς τους επαναστάτες στις 2 Ιουλίου 1905. Οι Γενικοί Πρόξενοι των Δυνάμεων, οι οποίοι υπέγραψαν αυτήν τη διακοίνωση, καθιστούσαν σαφές ότι δεν μπορούσαν να μεταβάλουν το πολιτικό καθεστώς του νησιού. Διαβεβαίωναν όμως ότι θα επιφέρουν ουσιώδεις εσωτερικές μεταρρυθμίσεις, που θα βελτίωναν θεαματικά την κατάσταση, υπό το ρητό όρο ότι εντός 15 ημερών οι επαναστάτες όφειλαν να καταθέσουν τα όπλα, με παράλληλη χορήγηση γενικής αμνηστίας.
Οι διαπραγματεύσεις ήταν σκληρές και διήρκεσαν όλο το καλοκαίρι του 1905. Η τελική συμφωνία υπογράφηκε από τον Ελ. Βενιζέλο στις 2 Νοεμβρίου 1905 στο μοναστήρι των Μουρνιών Κυδωνιάς. Εξασφαλίστηκε γενική αμνηστία και οι Μ. Δυνάμεις δεσμεύτηκαν να επεξεργαστούν ένα χάρτη νέων παραχωρήσεων στον κρητικό λαό, αρνούμενες πάντως να επιτρέψουν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Το κίνημα του Θερίσου δεν πέτυχε πλήρως τους στόχους του, αλλά έδωσε νέα ισχυρή ώθηση στο Κρητικό Ζήτημα και προκάλεσε θετικές εξελίξεις.
Διεθνής Επιτροπή που ήλθε στην Κρήτη το Φεβρουάριο 1906, ανέλαβε να εξετάσει την κατάσταση και τους όρους λειτουργίας του αρμοστειακού καθεστώτος και να υποβάλει σχετική έκθεση. Έπειτα από μακρότατες και επίπονες διαβουλεύσεις με τον Ελ. Βενιζέλο και με την Ελληνική Κυβέρνηση, οι Μεγάλες Δυνάμεις κατέληξαν σε μια νέα ρύθμιση του Κρητικού Ζητήματος. Το οριστικό κείμενο των μεταρρυθμίσεων προέβλεπε την οργάνωση Κρητικής Χωροφυλακής με εντελώς νέο σχήμα, την ίδρυση Κρητικής Πολιτοφυλακής, με Έλληνες αξιωματικούς που προηγουμένως θα παραιτούνταν από τον ελληνικό στρατό, και την ανάκληση των ξένων στρατευμάτων, μετά την αποκατάσταση της εσωτερικής γαλήνης στην Κρήτη.
Η πολιτική του Βενιζέλου είχε θριαμβεύσει. Αμέσως έπειτα συγκροτήθηκε η Β' Συντακτική Συνέλευση, για την εκπόνηση νέου συντάγματος, και η πρώτη πράξη της ήταν η έκδοση ενωτικού ψηφίσματος, μέσα σε ατμόσφαιρα συμφιλίωσης και εθνικής έξαρσης. Με νέα απόφασή τους οι Δυνάμεις παραχωρούσαν στο βασιλιά των Ελλήνων Γεώργιο Α' το δικαίωμα να διορίζει εκείνος τον Ύπατο Αρμοστή της Κρήτης (14 Αυγούστου 1906). Το νησί είχε ουσιαστικά καταστεί μια ιδιότυπη Ελληνική επαρχία.
Μετά τις εξελίξεις αυτές, ο Πρίγκιπας Γεώργιος δεν μπορούσε πια να παραμένει στην Αρμοστεία της Κρήτης. Παρά τις επίμονες παρακλήσεις των αντιβενιζελικών φίλων του, εκείνος υπέβαλε την παραίτησή του (12 Σεπτεμβρίου 1906) και αναχώρησε από την Κρήτη. Ο βασιλιάς της Ελλάδας Γεώργιος Α' υπέδειξε ως νέο Ύπατο Αρμοστή τον Αλέξανδρο Ζαΐμη. Το Κρητικό Ζήτημα είχε πλέον εισέλθει στη φάση της οριστικής του επίλυσης.
Η Αρμοστεία του Αλέξανδρου Ζαΐμη (1906 - 1908)
Ο Αλέξανδρος Ζαΐμης, έμπειρος πολιτικός, πρώην πρωθυπουργός της Ελλάδας και μετέπειτα Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, ανέλαβε τα καθήκοντα του στις 18 Σεπτεμβρίου 1906. Η πολιτική ομαλότητα επανήλθε στην ταραγμένη Κρήτη και μια νέα περίοδος δημιουργίας εγκαινιάστηκε. Η οικονομία βελτιώθηκε, η δημόσια διοίκηση αναδιοργανώθηκε και καταβλήθηκε ιδιαίτερη φροντίδα για την οργάνωση της δημόσιας υγείας και της παιδείας. Το πιο σημαντικό είναι ότι οργανώθηκε για πρώτη φορά η Πολιτοφυλακή της Κρήτης, δηλαδή ο πρώτος στρατός του νησιού (1907), που εξελίχθηκε σε αξιόλογη δύναμη, όπως φάνηκε αργότερα στους Βαλκανικούς πολέμους 1912 - 1913.
Η παρουσία των ξένων στρατευμάτων κατέστη πλέον περιττή και οι Μ. Δυνάμεις αποφάσισαν να εκκενώσουν την Κρήτη μέσα σε ένα χρόνο, με μόνη εγγύηση την ασφάλεια των Μουσουλμάνων της νήσου. Ένα ευχαριστήριο Ψήφισμα της Κρητικής Βουλής (21 Μαΐου 1908) προς τις Μ. Δυνάμεις ήταν η επίσημη πολιτική πράξη της χειραφέτησης της Κρήτης από την προστασία των Μ. Δυνάμεων. Το νησί έπρεπε πλέον να κινείται με τις δικές του δυνάμεις στη διαχείριση του Κρητικού Ζητήματος.
Η Κατάλυση της Αρμοστείας στην Κρήτη - Το Πρώτο Ενωτικό Ψήφισμα των Κρητών
Δύο μεγάλα εξωτερικά γεγονότα ήρθαν να ταράξουν πάλι την πορεία των Κρητικών πραγμάτων: η προσάρτηση της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης από την Αυστρία και η ανακήρυξη της Βουλγαρίας σε βασίλειο, με ταυτόχρονη προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας. Η Ελληνική κυβέρνηση του Γ. Θεοτόκη υπέδειξε στους Κρήτες την ανάγκη λαϊκών κινητοποιήσεων, για την κήρυξη της ένωσης με την Ελλάδα. Σε λαϊκή συγκέντρωση στα Χανιά εγκρίθηκε ομόφωνα το πρώτο ψήφισμα της ένωσης και η Κρητική Κυβέρνηση εξέδωσε με τη σειρά της επίσημο Ψήφισμα (24 Σεπτεμβρίου 1908).
Για την επίσημη έναρξη της νέας περιόδου της πολιτικής ζωής στην Κρήτη, σχηματίστηκε προσωρινή διακομματική Κυβέρνηση. Η Ελληνική Κυβέρνηση, για να μην προκαλέσει διεθνείς περιπλοκές με την αντίδραση της Τουρκίας, απέφυγε να αναγνωρίσει επίσημα την ένωση και περιορίστηκε σε παρασκηνιακές οδηγίες στη νέα Προσωρινή Κυβέρνηση της Κρήτης.
Τα Γεγονότα των Ετών (1909 - 1913)
Παρά τις έντονες διαμαρτυρίες της Τουρκίας, οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν αντέδρασαν δυναμικά και φάνηκαν να αποδέχονται σιωπηρά τις νέες εξελίξεις. Δεν προχώρησαν όμως σε καμιά επίσημη αναίρεση του πολιτικού καθεστώτος, όπως το είχαν υπογράψει το 1898. Όταν όμως υψώθηκε στο φρούριο του Φιρκά η Ελληνική σημαία, οι Μ. Δυνάμεις απαίτησαν αμέσως την υποστολή της. Η Κυβέρνηση της Κρήτης δεν υπάκουσε και παραιτήθηκε. Και καθώς δεν βρέθηκε Κρητικός να υποστείλει την Ελληνική σημαία, οι Μ. Δυνάμεις αποβίβασαν στρατιωτικό άγημα, το οποίο απέκοψε τον ιστό της.
Το πολιτικό κενό στη διακυβέρνηση της Κρήτης μετά την παραίτηση της Προσωρινής Κυβέρνησης καλύφθηκε με προσωρινά κυβερνητικά σχήματα, έως τις εκλογές του Μαρτίου 1910. Το κόμμα του Ελ. Βενιζέλου πλειοψήφησε και σχημάτισε κυβέρνηση δύο μήνες αργότερα (17 Μαΐου 1910). Για το Κρητικό Ζήτημα άνοιγε μια νέα περίοδος, κατά την οποία ο κύριος διαχειριστής του ήταν ο Ελ. Βενιζέλος, που είχε οριστικά επιβληθεί ως η κορυφαία πολιτική προσωπικότητα στην Κρήτη.
Η Μετάκληση του Βενιζέλου στην Αθήνα και οι Επιπτώσεις στο Κρητικό Ζήτημα
Λίγους μήνες μετά την ανάληψη της προεδρίας της Κρητικής Κυβέρνησης από τον Ελ. Βενιζέλο, ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος που έλεγχε τα Ελληνικά πολιτικά πράγματα μετά την επανάσταση στο Γουδί (1909), τον κάλεσε στην Αθήνα να αναλάβει την πρωθυπουργία της Ελλάδας (Σεπτέμβριος 1910). Η εξέλιξη αυτή δημιούργησε στους Κρήτες αμφιθυμικά αισθήματα. Οι περισσότεροι εξέφραζαν φόβους για την απουσία ενός ανδρός, που γνώριζε περισσότερο από κάθε άλλο να κινείται στους λαβύρινθους της Ευρωπαϊκής διπλωματίας και να σώζει τις εθνικές υποθέσεις σε κρίσιμες περιστάσεις, ενώ άλλοι πίστευαν ότι από τη νέα θέση του θα μπορούσε να λύσει το Κρητικό Ζήτημα ταχύτερα και ασφαλέστερα.
Η πολιτική του Βενιζέλου είχε θριαμβεύσει. Αμέσως έπειτα συγκροτήθηκε η Β' Συντακτική Συνέλευση, για την εκπόνηση νέου συντάγματος, και η πρώτη πράξη της ήταν η έκδοση ενωτικού ψηφίσματος, μέσα σε ατμόσφαιρα συμφιλίωσης και εθνικής έξαρσης. Με νέα απόφασή τους οι Δυνάμεις παραχωρούσαν στο βασιλιά των Ελλήνων Γεώργιο Α' το δικαίωμα να διορίζει εκείνος τον Ύπατο Αρμοστή της Κρήτης (14 Αυγούστου 1906). Το νησί είχε ουσιαστικά καταστεί μια ιδιότυπη Ελληνική επαρχία.
Μετά τις εξελίξεις αυτές, ο Πρίγκιπας Γεώργιος δεν μπορούσε πια να παραμένει στην Αρμοστεία της Κρήτης. Παρά τις επίμονες παρακλήσεις των αντιβενιζελικών φίλων του, εκείνος υπέβαλε την παραίτησή του (12 Σεπτεμβρίου 1906) και αναχώρησε από την Κρήτη. Ο βασιλιάς της Ελλάδας Γεώργιος Α' υπέδειξε ως νέο Ύπατο Αρμοστή τον Αλέξανδρο Ζαΐμη. Το Κρητικό Ζήτημα είχε πλέον εισέλθει στη φάση της οριστικής του επίλυσης.
Η Αρμοστεία του Αλέξανδρου Ζαΐμη (1906 - 1908)
Ο Αλέξανδρος Ζαΐμης, έμπειρος πολιτικός, πρώην πρωθυπουργός της Ελλάδας και μετέπειτα Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, ανέλαβε τα καθήκοντα του στις 18 Σεπτεμβρίου 1906. Η πολιτική ομαλότητα επανήλθε στην ταραγμένη Κρήτη και μια νέα περίοδος δημιουργίας εγκαινιάστηκε. Η οικονομία βελτιώθηκε, η δημόσια διοίκηση αναδιοργανώθηκε και καταβλήθηκε ιδιαίτερη φροντίδα για την οργάνωση της δημόσιας υγείας και της παιδείας. Το πιο σημαντικό είναι ότι οργανώθηκε για πρώτη φορά η Πολιτοφυλακή της Κρήτης, δηλαδή ο πρώτος στρατός του νησιού (1907), που εξελίχθηκε σε αξιόλογη δύναμη, όπως φάνηκε αργότερα στους Βαλκανικούς πολέμους 1912 - 1913.
Η παρουσία των ξένων στρατευμάτων κατέστη πλέον περιττή και οι Μ. Δυνάμεις αποφάσισαν να εκκενώσουν την Κρήτη μέσα σε ένα χρόνο, με μόνη εγγύηση την ασφάλεια των Μουσουλμάνων της νήσου. Ένα ευχαριστήριο Ψήφισμα της Κρητικής Βουλής (21 Μαΐου 1908) προς τις Μ. Δυνάμεις ήταν η επίσημη πολιτική πράξη της χειραφέτησης της Κρήτης από την προστασία των Μ. Δυνάμεων. Το νησί έπρεπε πλέον να κινείται με τις δικές του δυνάμεις στη διαχείριση του Κρητικού Ζητήματος.
Η Κατάλυση της Αρμοστείας στην Κρήτη - Το Πρώτο Ενωτικό Ψήφισμα των Κρητών
Δύο μεγάλα εξωτερικά γεγονότα ήρθαν να ταράξουν πάλι την πορεία των Κρητικών πραγμάτων: η προσάρτηση της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης από την Αυστρία και η ανακήρυξη της Βουλγαρίας σε βασίλειο, με ταυτόχρονη προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας. Η Ελληνική κυβέρνηση του Γ. Θεοτόκη υπέδειξε στους Κρήτες την ανάγκη λαϊκών κινητοποιήσεων, για την κήρυξη της ένωσης με την Ελλάδα. Σε λαϊκή συγκέντρωση στα Χανιά εγκρίθηκε ομόφωνα το πρώτο ψήφισμα της ένωσης και η Κρητική Κυβέρνηση εξέδωσε με τη σειρά της επίσημο Ψήφισμα (24 Σεπτεμβρίου 1908).
Για την επίσημη έναρξη της νέας περιόδου της πολιτικής ζωής στην Κρήτη, σχηματίστηκε προσωρινή διακομματική Κυβέρνηση. Η Ελληνική Κυβέρνηση, για να μην προκαλέσει διεθνείς περιπλοκές με την αντίδραση της Τουρκίας, απέφυγε να αναγνωρίσει επίσημα την ένωση και περιορίστηκε σε παρασκηνιακές οδηγίες στη νέα Προσωρινή Κυβέρνηση της Κρήτης.
Τα Γεγονότα των Ετών (1909 - 1913)
Παρά τις έντονες διαμαρτυρίες της Τουρκίας, οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν αντέδρασαν δυναμικά και φάνηκαν να αποδέχονται σιωπηρά τις νέες εξελίξεις. Δεν προχώρησαν όμως σε καμιά επίσημη αναίρεση του πολιτικού καθεστώτος, όπως το είχαν υπογράψει το 1898. Όταν όμως υψώθηκε στο φρούριο του Φιρκά η Ελληνική σημαία, οι Μ. Δυνάμεις απαίτησαν αμέσως την υποστολή της. Η Κυβέρνηση της Κρήτης δεν υπάκουσε και παραιτήθηκε. Και καθώς δεν βρέθηκε Κρητικός να υποστείλει την Ελληνική σημαία, οι Μ. Δυνάμεις αποβίβασαν στρατιωτικό άγημα, το οποίο απέκοψε τον ιστό της.
Το πολιτικό κενό στη διακυβέρνηση της Κρήτης μετά την παραίτηση της Προσωρινής Κυβέρνησης καλύφθηκε με προσωρινά κυβερνητικά σχήματα, έως τις εκλογές του Μαρτίου 1910. Το κόμμα του Ελ. Βενιζέλου πλειοψήφησε και σχημάτισε κυβέρνηση δύο μήνες αργότερα (17 Μαΐου 1910). Για το Κρητικό Ζήτημα άνοιγε μια νέα περίοδος, κατά την οποία ο κύριος διαχειριστής του ήταν ο Ελ. Βενιζέλος, που είχε οριστικά επιβληθεί ως η κορυφαία πολιτική προσωπικότητα στην Κρήτη.
Η Μετάκληση του Βενιζέλου στην Αθήνα και οι Επιπτώσεις στο Κρητικό Ζήτημα
Λίγους μήνες μετά την ανάληψη της προεδρίας της Κρητικής Κυβέρνησης από τον Ελ. Βενιζέλο, ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος που έλεγχε τα Ελληνικά πολιτικά πράγματα μετά την επανάσταση στο Γουδί (1909), τον κάλεσε στην Αθήνα να αναλάβει την πρωθυπουργία της Ελλάδας (Σεπτέμβριος 1910). Η εξέλιξη αυτή δημιούργησε στους Κρήτες αμφιθυμικά αισθήματα. Οι περισσότεροι εξέφραζαν φόβους για την απουσία ενός ανδρός, που γνώριζε περισσότερο από κάθε άλλο να κινείται στους λαβύρινθους της Ευρωπαϊκής διπλωματίας και να σώζει τις εθνικές υποθέσεις σε κρίσιμες περιστάσεις, ενώ άλλοι πίστευαν ότι από τη νέα θέση του θα μπορούσε να λύσει το Κρητικό Ζήτημα ταχύτερα και ασφαλέστερα.
Αλλά ο Βενιζέλος, ως πρωθυπουργός της Ελλάδας, με το οξύτατο πολιτικό του αισθητήριο γνώριζε ότι δεν είχε φτάσει ακόμη το πλήρωμα του χρόνου. Στις επίμονες παρακλήσεις των συμπατριωτών του Κρητών απαντούσε αρνητικά και φαινόταν δυσάρεστος. Η σταθερή άρνησή του να επιτρέψει την είσοδο Κρητών βουλευτών στο ελληνικό κοινοβούλιο προκάλεσε στην Κρήτη ισχυρές αντιδράσεις. Αναταραχή εκδηλώθηκε στα τέλη του 1911 και συγκροτήθηκε πάλι στο νησί Επαναστατική Συνέλευση (3 Ιανουαρίου 1912), ενώ άρχισαν να οργανώνονται και ένοπλα τμήματα.
Η Οριστική Λύση του Κρητικού Ζητήματος
Εκείνο που δεν είχε κατορθώσει να λύσει η διπλωματία, το έλυσε ο πόλεμος. Ευθύς μετά την έκρηξη των Βαλκανικών πολέμων (Οκτώβριος 1912) οι πύλες του Ελληνικού Κοινοβουλίου άνοιξαν για τους Κρήτες βουλευτές, που έγιναν δεκτοί με εκδηλώσεις απερίγραπτου πατριωτικού ενθουσιασμού. Ο Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων ανέγνωσε Ψήφισμα, σύμφωνα με το οποίο «η Ελλάς αποδέχεται όπως του λοιπού ενυπάρχη κοινόν Κοινοβούλιον δια το ελεύθερον Βασίλειον και διά την νήσον Κρήτην». Αλλά ο Βενιζέλος δεν προχώρησε περισσότερο, για να μη διαταράξει τις σχέσεις του με τις ευρωπαϊκές Δυνάμεις, εν όψει και του πολέμου που είχε αρχίσει.
Αρκέστηκε να αποστείλει στην Κρήτη ως Γενικό Διοικητή το φίλο του Στέφανο Δραγούμη, ο οποίος ανέλαβε τα καθήκοντά του στις 12 Οκτωβρίου 1912. Τα γεγονότα εξελίχθηκαν ταχύτατα, καθώς ήταν πλέον ορατή η ήττα της Τουρκίας. Στην πράξη η ένωση είχε συντελεστεί και απλώς έμενε η επικύρωσή της με την υπογραφή μιας διεθνούς συνθήκης. Στις 14 Φεβρουαρίου 1913 αφαιρέθηκαν από το φρούριο της Σούδας οι σημαίες των Μ. Δυνάμεων και της Τουρκίας. Όλα τα σύμβολα της τουρκικής επικυριαρχίας, αλλά και της κηδεμονίας των Μ. Δυνάμεων, είχαν πλέον εξαφανιστεί από την Κρήτη. Η ευτυχής για την Ελλάδα έκβαση των Βαλκανικών πολέμων έδωσε και στο Κρητικό Ζήτημα την οριστική λύση του.
Με το άρθρο 4 της Συνθήκης του Λονδίνου (30 Μαΐου 1913) ο σουλτάνος παραιτήθηκε από όλα τα δικαιώματά του στην Κρήτη, την οποία παραχωρούσε στις Μ. Δυνάμεις της Ευρώπης. Με ιδιαίτερη συνθήκη ειρήνης μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας (14 Νοεμβρίου 1913) ο σουλτάνος παραιτήθηκε από κάθε δικαίωμά του στην Κρήτη, η οποία έτσι εντάχθηκε στην Ελληνική επικράτεια ως οργανικό και αναπόσπαστο τμήμα της. Οι Μ. Δυνάμεις αποδέχθηκαν σιωπηρά τη λύση αυτή, δηλώνοντας απλώς ότι έλαβαν γνώση των ενεργειών της Ελληνικής κυβέρνησης.
Ένα μήνα αργότερα, την 1η Δεκεμβρίου 1913, κηρύχθηκε και επίσημα η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, με την παρουσία τού τότε βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου. Η Ελληνική σημαία υψώθηκε στο ιστορικό φρούριο του Φιρκά και, στη θέση, όπου άλλοτε κυμάτιζε η Τουρκική σημαία, στήθηκε μαρμάρινη επιγραφή, που έγραφε:
H ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Επίλογος Κατά την επανάσταση του 1821-1830 οι Κρήτες αγωνίστηκαν σκληρά, όπως και οι λοιποί Έλληνες, εν τούτοις είδαν με πόνο απερίγραπτο να μην συμπεριλαμβάνονται στα όρια του ελεύθερου κράτους, όπως αυτά καθορίστηκαν από το πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830. Και αυτό γιατί έτσι θέλησε η Ευρωπαϊκή διπλωματία και κυρίως η Αγγλία. Η Αγγλική εξωτερική πολιτική δεν μπορούσε να σκεφτεί ότι κάποια στιγμή δεν ήταν εύκολο γι’ αυτήν, ή ακόμη χειρότερο, αδύνατο, να χρησιμοποιεί ο στόλος της το λιμάνι της Σούδας.
Ο στόχος αυτός συνδυαζόταν με το έτερο δόγμα της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ως ανάχωμα στην πάγια επιδίωξη της Ρωσικής εξωτερικής πολιτικής, ήδη από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου, της καθόδου δηλαδή της Ρωσίας στη ζεστή θάλασσα, το Αιγαίο. Και δεν εναντιώθηκε μόνο το 1830 η Ευρωπαϊκή διπλωματία στην ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, αλλά πάντοτε όταν οι Κρήτες επαναστατούσαν κατά της Τουρκικής κυριαρχίας για τον ίδιο σκοπό. Τούτο έγινε το 1841, το 1858, στη γιγαντομαχία του 1866 - 1868, το 1878, το 1889.
Παράλληλα η προπαγάνδα των Ευρωπαϊκών κυβερνήσεων προσπάθησε να καλλιεργήσει στους Κρήτες, κυρίως στους εξέχοντες, μίαν αντίληψη αυτονομίας και ανεξαρτησίας από την υπόλοιπη Ελλάδα. Αντίληψη που βρήκε ευήκοα ώτα και που δημιούργησε πολλά προβλήματα κατά την επανάσταση του 1866. Στην πλειονότητά τους όμως οι Κρήτες απέκρουσαν μια τέτοια λύση.
Την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα το κρητικό ζήτημα αποκτά οξύτητα εξαιτίας του «Ανατολικού Ζητήματος». Η Αγγλία θεωρεί την Κρήτη εκ των ων ουκ άνευ για την θαλάσσια οδό προς τις Ινδίες.
Το 1895 ξεκινά μία νέα επανάσταση, η λεγόμενη μεταπολιτευτική με επικεφαλής τον Μανούσο Κούνδουρο. Ο Κούνδουρος γνωρίζοντας τις διπλωματικές επιδιώξεις των Μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων θεωρούσε την αυτονομία της Κρήτης ως πρώτο βήμα για την ένωση της με την Ελλάδα.
Η Ελληνική εξωτερική πολιτική ήταν αντίθετη σε κάθε αυτονομιστική κίνηση, γιατί πίστευε ότι υπήρχε ο κίνδυνος να περιέλθει η Κρήτη σε κάποια ξένη δύναμη, οπότε θα χανόταν οριστικά για την Ελλάδα. Οι Τούρκοι προέβησαν σε σφαγές και βιαιότητες που προκάλεσαν την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων.
Τελικά επεβλήθη νέος Οργανισμός που έγινε αποδεκτός από την επαναστατική επιτροπή. Η Τουρκική διοίκηση όμως αμέσως άρχισε να υπονομεύει το νέον Οργανισμό με φόνους και βιοπραγίες. Οι Μεγάλες Δυνάμεις από την άλλη μεριά προσπαθούν να αποτρέψουν την επέκταση των ταραχών και η Ελληνική κυβέρνηση από την άλλη στέλνει πολεμικά πλοία υπό την αρχηγία του πρίγκιπα Γεωργίου για να εμποδίσουν τη μεταφορά του Τουρκικού στρατού στο νησί. Την 1η Φεβρουαρίου 1897 φτάνει στην Κρήτη ο συνταγματάρχης Τιμολέων Βάσσος, ο οποίος στο όνομα του βασιλιά της Ελλάδας Γεωργίου του Α' καταλαμβάνει την Κρήτη και κηρύσσει την Ένωσή της με την Ελλάδα. Σκληρές μάχες διεξάγονται.
Τα πλοία των Μεγάλων Δυνάμεων χωρίς οίκτο κανονιοβολούν ανελέητα στις 7 Φεβρουαρίου 1897 το επαναστατικό στρατόπεδο που είχε οργανώσει ο Ελευθέριος Βενιζέλος στο ακρωτήρι Χανίων. Πράξη που ξεσήκωσε την Ευρωπαϊκή κοινή γνώμη υπέρ των Κρητών. Το Μάρτιο του 1897 οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις αποβιβάζουν στη μεγαλόνησο στρατό και την καταλαμβάνουν. Στα Χανιά οι Ιταλοί στο Ρέθυμνο οι Ρώσοι στο Ηράκλειο οι Άγγλοι και στο Λασίθι οι Γάλλοι. Προτείνουν δε ως λύση την αυτονομία της Κρήτης υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου. Πρόταση που οι Κρήτες δεν αποδέχτηκαν καταρχήν όπως και η Ελληνική κυβέρνηση.
Ο ατυχής όμως για την Ελλάδα Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 (8 Απριλίου - 8 Μαΐου) αναγκάζει την Ελλάδα να ανακαλέσει τις δυνάμεις της από την Κρήτη. Οι Κρήτες βλέπουν και πάλι το όνειρό τους για την Ένωση να σβήνει. Μετά από τρεις συνελεύσεις -Αρμένοι Αποκορώνου, Αρχάνες και Μελιδόνι Μυλοποτάμου 16 Οκτωβρίου 1897- αποδέχονται τη λύση της αυτονομίας που προτείνουν οι Ευρωπαίοι. Στις 9 Δεκεμβρίου 1898 αποβιβάζεται στο νησί ο ύπατος αρμοστής των Δυνάμεων, πρίγκιπας Γεώργιος, δευτερότοκος υιός του βασιλιά Γεωργίου.Οι Κρήτες τον υποδέχονται με άκρατο ενθουσιασμό και εκλαμβάνουν την παρουσία του στο νησί ως έναν αρραβώνα για την Ένωση.
Πολύ γρήγορα όμως οι ελπίδες τους διαψεύδονται. Οι Δυνάμεις ούτε για μια στιγμή δεν αφήνουν περιθώρια για μία τέτοια λύση και στην επίσημη διακοίνωσή τους στο αίτημα του πρίγκιπα για Ένωση δηλώνουν ότι αυτό είναι αδύνατο (Φεβρουάριος 1901). Ο Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος διαφώνησε με την πολιτική που ακολουθούσε ο πρίγκιπας για να επιτευχθεί η ένωση. Ο πρίγκιπας στήριζε τις ελπίδες του στους συγγενικούς δεσμούς που είχε με τους βασιλικούς οίκους της Ευρώπης. Αντίθετα ο Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος είχε την άποψη ότι η πορεία προς την Ένωση έπρεπε να είναι σταδιακή.
Είχε την απόλυτη βεβαιότητα ότι η άμεση επίτευξη της ένωσης ήταν αδύνατη, διότι γνώριζε ποιες ήταν οι μακροπρόθεσμες επιδιώξεις των δυνάμεων. Πίστευε και υποστήριζε ότι έπρεπε πρώτα να ολοκληρωθεί η αυτονομία. Να αποκτήσει η Κρήτη δικιά της πολιτοφυλακή. Να απαλλαγεί από τα ξένα στρατεύματα και να εκλέγει ο κρητικός λαός τον κυβερνήτη του. Ο Βενιζέλος απολύθηκε από την Κρητική Κυβέρνηση (Μάρτιος 1901) και συκοφαντήθηκε στην Κρήτη και στην Ελλάδα ότι είναι ανθενωτικός και ότι επιθυμεί η Κρήτη να ανακηρυχθεί σε ηγεμονία.Η οξύτατη αυτή πολιτική κρίση οδήγησε τελικά σε ένοπλο αγώνα, στο κίνημα του Θερίσου, 10 Μαρτίου 1905.
Ο ένοπλος αγώνας κράτησε ως το Νοέμβριο του 1905. Οι Δυνάμεις χορήγησαν αμνηστία και δέχτηκαν να κατέλθει στην Κρήτη μία επιτροπή να ερευνήσει επιτόπου την κατάσταση και να προτείνει λύσεις. Η επιτροπή στις 30 Μαρτίου 1906 υποβάλλει στις Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις την έκθεσή της στην οποία μεταξύ των άλλων σημειώνει ''Το μόνο φάρμακο στην επικίνδυνη σημερινή κατάσταση είναι η ένωση της Κρήτης με το βασίλειο της Ελλάδος''. Παράλληλα αναγνωρίστηκε στο βασιλιά της Ελλάδας το δικαίωμα να προτείνει αυτός στις Δυνάμεις τον ύπατο αρμοστή. Ύπατος αρμοστής διορίστηκε ο έμπειρος και μετριοπαθής πολιτικός Αλέξανδρος Ζαΐμης, ο οποίος ανέλαβε τα καθήκοντά του το Σεπτέμβριο του 1906.
Προηγουμένως η Συντακτική Συνέλευση που προήλθε από τις εκλογές του Μαΐου 1906 είχε κηρύξεις και αυτή την Ένωση της Κρήτης. Τον Ιούλιο του 1908 άρχισε η αποχώρηση των ξένων στρατιωτικών αγημάτων με προοπτική να ολοκληρωθεί μετά από ένα έτος. Παράλληλα είχε οργανωθεί η Κρητική πολιτοφυλακή. Έτσι σιγά - σιγά το αυτόνομο καθεστώς της Κρήτης αποδεσμευόταν από τον έλεγχο των Μεγάλων Δυνάμεων, πράγμα που προοιωνιζόταν ότι ο Κρητικός λαός, όταν η συγκυρία θα ήταν ευνοϊκή θα μπορούσε να επιβάλει τη θέλησή του. Τον Ιούνιο του 1908 ξεσπά στην Μακεδονία το κίνημα των Νεοτούρκων.
Ο Σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ υποχρεώθηκε να αναγνωρίσει το Τουρκικό Σύνταγμα. Οι υπόδουλοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία λαοί πανηγύρισαν διότι πίστεψαν ότι αρχίζει γι’ αυτούς μια νέα ελπιδοφόρα περίοδος.Η Βουλγαρία έσπευσε να ανακηρύξει την ανεξαρτησία της από την Τουρκική επικυριαρχία και η Αυστρία να προσαρτήσει τις επαρχίες Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Οι Κρήτες απογοητευμένοι από την παρελκυστική πολιτική των Δυνάμεων θεώρησαν την κατάσταση που δημιουργήθηκε μετά το κίνημα των Νεοτούρκων ως μία κατάλληλη ευκαιρία να κηρύξουν την Ένωση.
Έτσι στις 24 Σεπτεμβρίου 1908 η Κυβέρνηση της Κρήτης εξέδωσε ψήφισμα με το οποίο κήρυξε την ένωση της Κρήτης.Παράλληλα την ίδια ημέρα έγιναν συλλαλητήρια στα Χανιά και στις άλλες κρητικές πόλεις καθώς και σε όλους τους Δήμους της Κρήτης κατά τα οποία ο λαός κηρύσσει την ανεξαρτησία της Κρήτης και την ένωσή της με την Ελλάδα. Παράλληλα την ίδια ημέρα έγιναν συλλαλητήρια στα Χανιά και στις άλλες Κρητικές πόλεις καθώς και σε όλους τους Δήμους της Κρήτης κατά τα οποία ο λαός κηρύσσει την ανεξαρτησία της Κρήτης και την ένωσή της με την Ελλάδα.
Οι Νεότουρκοι όμως αντέδρασαν δυναμικά, επιθυμώντας την πρώτη διπλωματική επιτυχία τους, εκτιμώντας ότι ούτε οι Δυνάμεις επιθυμούσαν διακαώς την Ένωση. Έτσι οι Δυνάμεις στη διακοίνωσή τους προς την Τουρκία τον Ιανουάριο του 1909 υπογράμμιζαν ότι για να πραγματοποιηθεί η Ένωση απαιτείται πάντοτε η σύμφωνη γνώμη της Πύλης. Τον Ιούλιο του 1909 φεύγει από την Κρήτη και ο τελευταίος Ευρωπαίος στρατιώτης. Η Ευρωπαϊκή αυτή χειρονομία, στην ουσία της συμβολική, αναπτέρωσε το ηθικό των Κρητών. Δυστυχώς η διεθνής συγκυρία και η πλήρης αδυναμία της Ελλάδας να επιβάλει τη θέλησή της δεν ευνοούσαν την ενωτική λύση.
Τον επόμενο μήνα, 4 Αυγούστου 1909, οι Δυνάμεις ζητούν από την Εκτελεστική Επιτροπή να κατεβάσει από όλα τα δημόσια κτίρια την Ελληνική σημαία και η Τουρκική κυβέρνηση απαιτεί από την Ελληνική να αποδοκιμάσει την Ένωση, απειλώντας διακοπή διπλωματικών σχέσεων, πράγμα που υποχρέωσε την Αθήνα να ζητήσει την παρέμβαση των Δυνάμεων, οι οποίες στις 18 Αυγούστου 1909 κατέβασαν βιαίως την Ελληνική σημαία από το φρούριο του Φιρκά Χανίων. Δυστυχώς πέρα από τη θέληση του Κρητικού λαού υπήρχαν τα Ευρωπαϊκά συμφέροντα που στη δεδομένη χρονική στιγμή δεν επέτρεπαν τη δικαίωση των εθνικών πόθων των Κρητών.
Έτσι από τη στιγμή που ανέλαβε την Ελληνική κυβέρνηση αμέσως ξεκίνησε τους στρατιωτικούς εξοπλισμούς. Το Μάρτιο του 1912 διεξήχθησαν εκλογές στην ελεύθερη Ελλάδα και την αυτόνομη Κρήτη. Μία αντιπροσωπεία από Κρήτες βουλευτές αποφασίζουν να έλθει στην Ελληνική πρωτεύουσα και να συμμετάσχουν στις εργασιές του Ελληνικού κοινοβουλίου. Ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Ελευθέριος Βενιζέλος κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια να ματαιώσει μία τέτοια απόφαση. Γνωρίζει καλύτερα από κάθε άλλον ποιες συνέπειες για το εθνικό θέμα μπορούσε να έχει μια τέτοια πράξη.
Θα έδινε αφορμή στην Τουρκία να απειλήσει πόλεμο κατά της Ελλάδας ή ακόμη ανακατοχή της Κρήτης, ενώ η Ελλάδα δε είχε ολοκληρώσει τις στρατιωτικές προετοιμασίες της. Όταν το πράγμα έφτασε στα άκρα ο Βενιζέλος δεν δίστασε να λάβει βίαια μέτρα για να εμποδίσει την είσοδο των Κρητών βουλευτών στην Ελληνική Βουλή. Για να εκτονωθεί η κατάσταση διέκοψε τις εργασίες της Βουλής για τον Οκτώβριο 1912. Στις 5 Οκτωβρίου 1912 ξεκινά ο Α' Βαλκανικός πόλεμος. Τα Βαλκανικά κράτη Ελλάδα, Σερβία, Μαυροβούνιο και Βουλγαρία κήρυξαν τον πόλεμο στην Τουρκία, παρά τις συντονισμένες και επίμονες προσπάθειες της Ευρωπαϊκής διπλωματίας να τον αποτρέψει .
Με την έναρξη του πολέμου και τις πρώτες νίκες των Ελληνικών όπλων οι πόρτες του Ελληνικού κοινοβουλίου άνοιξαν και υποδέχθηκαν τους Κρήτες Βουλευτές. Στις 11 Οκτωβρίου 1912 υπογράφεται Βασιλικό Διάταγμα με το οποίο ο Στέφανος Δραγούμης διορίστηκε Γενικός Διοικητής της Κρήτης. Με την πράξη αυτή de facto η Κρήτη έγινε τμήμα του Ελληνικού Κράτους δηλ. de facto συντελέστηκε η Ένωση. H de june ένωση, από άποψη διεθνούς δικαίου, συντελέστηκε με τη συνθήκη του Λονδίνου στις 17 Μαΐου 1913 μεταξύ της Τουρκίας και των εμπόλεμων βαλκανικών κρατών. Με το άρθρο 4 της συνθήκης:
''Η Αυτού μεγαλειότης, ο Αυτοκράτωρ των Οθωμανών δηλοί ότι εκχωρεί εις τας Αυτών μεγαλειότητας τους συμμάχους ηγεμόνας την νήσον Κρήτην και ότι παραιτείται υπέρ αυτών πάντων των ων εκέκτητο επί της νήσου ταύτης κυριαρχικών και άλλων δικαιωμάτων''.
Αργότερα με την κύρωση της Ελληνοτουρκικής συνθήκης ειρήνης του Νοεμβρίου του 1913 ( νόμος 4213 της 11 / 14 Νοεμβρίου 1913) η Κρήτη περιήλθε οριστικά στην Ελλάδα, όπως χαρακτηριστικά δήλωσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη βουλή, ''Η Ελληνική Κυβέρνησις ανέμενε δια την προσάρτησιν την επικύρωσιν της συνθήκης των Αθηνών, ήτις προεπιβεβαιούσα την συνθήκην του Λονδίνου, αποτελεί και την τελευταίαν λέξην επι του ζητήματος τούτου, μόνον με την συνθήκην των Αθηνών, κυρούσαν τα πρωκαταρτικώς συνομολογηθέντα εν Λονδίνω, εκλείπει κάθε ίχνος Τουρκικής επικυριαρχίας επί της νήσου''.
Την Κυριακή 1 Δεκεμβρίου 1913 ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος και ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος κατήλθαν στα Χανιά και ύψωσαν την Ελληνική σημαία στο φρούριο Φιρκά, στο λιμάνι των Χανίων. Με την συμβολική αυτή πράξη επισημοποιήθηκε η Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
ΠΗΓΕΣ :
Η Οριστική Λύση του Κρητικού Ζητήματος
Εκείνο που δεν είχε κατορθώσει να λύσει η διπλωματία, το έλυσε ο πόλεμος. Ευθύς μετά την έκρηξη των Βαλκανικών πολέμων (Οκτώβριος 1912) οι πύλες του Ελληνικού Κοινοβουλίου άνοιξαν για τους Κρήτες βουλευτές, που έγιναν δεκτοί με εκδηλώσεις απερίγραπτου πατριωτικού ενθουσιασμού. Ο Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων ανέγνωσε Ψήφισμα, σύμφωνα με το οποίο «η Ελλάς αποδέχεται όπως του λοιπού ενυπάρχη κοινόν Κοινοβούλιον δια το ελεύθερον Βασίλειον και διά την νήσον Κρήτην». Αλλά ο Βενιζέλος δεν προχώρησε περισσότερο, για να μη διαταράξει τις σχέσεις του με τις ευρωπαϊκές Δυνάμεις, εν όψει και του πολέμου που είχε αρχίσει.
Αρκέστηκε να αποστείλει στην Κρήτη ως Γενικό Διοικητή το φίλο του Στέφανο Δραγούμη, ο οποίος ανέλαβε τα καθήκοντά του στις 12 Οκτωβρίου 1912. Τα γεγονότα εξελίχθηκαν ταχύτατα, καθώς ήταν πλέον ορατή η ήττα της Τουρκίας. Στην πράξη η ένωση είχε συντελεστεί και απλώς έμενε η επικύρωσή της με την υπογραφή μιας διεθνούς συνθήκης. Στις 14 Φεβρουαρίου 1913 αφαιρέθηκαν από το φρούριο της Σούδας οι σημαίες των Μ. Δυνάμεων και της Τουρκίας. Όλα τα σύμβολα της τουρκικής επικυριαρχίας, αλλά και της κηδεμονίας των Μ. Δυνάμεων, είχαν πλέον εξαφανιστεί από την Κρήτη. Η ευτυχής για την Ελλάδα έκβαση των Βαλκανικών πολέμων έδωσε και στο Κρητικό Ζήτημα την οριστική λύση του.
Με το άρθρο 4 της Συνθήκης του Λονδίνου (30 Μαΐου 1913) ο σουλτάνος παραιτήθηκε από όλα τα δικαιώματά του στην Κρήτη, την οποία παραχωρούσε στις Μ. Δυνάμεις της Ευρώπης. Με ιδιαίτερη συνθήκη ειρήνης μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας (14 Νοεμβρίου 1913) ο σουλτάνος παραιτήθηκε από κάθε δικαίωμά του στην Κρήτη, η οποία έτσι εντάχθηκε στην Ελληνική επικράτεια ως οργανικό και αναπόσπαστο τμήμα της. Οι Μ. Δυνάμεις αποδέχθηκαν σιωπηρά τη λύση αυτή, δηλώνοντας απλώς ότι έλαβαν γνώση των ενεργειών της Ελληνικής κυβέρνησης.
Ένα μήνα αργότερα, την 1η Δεκεμβρίου 1913, κηρύχθηκε και επίσημα η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, με την παρουσία τού τότε βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου. Η Ελληνική σημαία υψώθηκε στο ιστορικό φρούριο του Φιρκά και, στη θέση, όπου άλλοτε κυμάτιζε η Τουρκική σημαία, στήθηκε μαρμάρινη επιγραφή, που έγραφε:
ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΕΝ ΚΡΗΤΗ1669 - 1913ΗΤΟΙ, 267 ΕΤΗ, 7 ΜΗΝΕΣ, 7 ΗΜΕΡΑΙΕΤΗ ΑΓΩΝΙΑΣΑΠΟ ΤΗΝ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΝΩΣΗ
H ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Επίλογος Κατά την επανάσταση του 1821-1830 οι Κρήτες αγωνίστηκαν σκληρά, όπως και οι λοιποί Έλληνες, εν τούτοις είδαν με πόνο απερίγραπτο να μην συμπεριλαμβάνονται στα όρια του ελεύθερου κράτους, όπως αυτά καθορίστηκαν από το πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830. Και αυτό γιατί έτσι θέλησε η Ευρωπαϊκή διπλωματία και κυρίως η Αγγλία. Η Αγγλική εξωτερική πολιτική δεν μπορούσε να σκεφτεί ότι κάποια στιγμή δεν ήταν εύκολο γι’ αυτήν, ή ακόμη χειρότερο, αδύνατο, να χρησιμοποιεί ο στόλος της το λιμάνι της Σούδας.
Ο στόχος αυτός συνδυαζόταν με το έτερο δόγμα της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ως ανάχωμα στην πάγια επιδίωξη της Ρωσικής εξωτερικής πολιτικής, ήδη από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου, της καθόδου δηλαδή της Ρωσίας στη ζεστή θάλασσα, το Αιγαίο. Και δεν εναντιώθηκε μόνο το 1830 η Ευρωπαϊκή διπλωματία στην ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, αλλά πάντοτε όταν οι Κρήτες επαναστατούσαν κατά της Τουρκικής κυριαρχίας για τον ίδιο σκοπό. Τούτο έγινε το 1841, το 1858, στη γιγαντομαχία του 1866 - 1868, το 1878, το 1889.
Παράλληλα η προπαγάνδα των Ευρωπαϊκών κυβερνήσεων προσπάθησε να καλλιεργήσει στους Κρήτες, κυρίως στους εξέχοντες, μίαν αντίληψη αυτονομίας και ανεξαρτησίας από την υπόλοιπη Ελλάδα. Αντίληψη που βρήκε ευήκοα ώτα και που δημιούργησε πολλά προβλήματα κατά την επανάσταση του 1866. Στην πλειονότητά τους όμως οι Κρήτες απέκρουσαν μια τέτοια λύση.
Την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα το κρητικό ζήτημα αποκτά οξύτητα εξαιτίας του «Ανατολικού Ζητήματος». Η Αγγλία θεωρεί την Κρήτη εκ των ων ουκ άνευ για την θαλάσσια οδό προς τις Ινδίες.
Το 1895 ξεκινά μία νέα επανάσταση, η λεγόμενη μεταπολιτευτική με επικεφαλής τον Μανούσο Κούνδουρο. Ο Κούνδουρος γνωρίζοντας τις διπλωματικές επιδιώξεις των Μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων θεωρούσε την αυτονομία της Κρήτης ως πρώτο βήμα για την ένωση της με την Ελλάδα.
Η Ελληνική εξωτερική πολιτική ήταν αντίθετη σε κάθε αυτονομιστική κίνηση, γιατί πίστευε ότι υπήρχε ο κίνδυνος να περιέλθει η Κρήτη σε κάποια ξένη δύναμη, οπότε θα χανόταν οριστικά για την Ελλάδα. Οι Τούρκοι προέβησαν σε σφαγές και βιαιότητες που προκάλεσαν την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων.
Τελικά επεβλήθη νέος Οργανισμός που έγινε αποδεκτός από την επαναστατική επιτροπή. Η Τουρκική διοίκηση όμως αμέσως άρχισε να υπονομεύει το νέον Οργανισμό με φόνους και βιοπραγίες. Οι Μεγάλες Δυνάμεις από την άλλη μεριά προσπαθούν να αποτρέψουν την επέκταση των ταραχών και η Ελληνική κυβέρνηση από την άλλη στέλνει πολεμικά πλοία υπό την αρχηγία του πρίγκιπα Γεωργίου για να εμποδίσουν τη μεταφορά του Τουρκικού στρατού στο νησί. Την 1η Φεβρουαρίου 1897 φτάνει στην Κρήτη ο συνταγματάρχης Τιμολέων Βάσσος, ο οποίος στο όνομα του βασιλιά της Ελλάδας Γεωργίου του Α' καταλαμβάνει την Κρήτη και κηρύσσει την Ένωσή της με την Ελλάδα. Σκληρές μάχες διεξάγονται.
Ο ατυχής όμως για την Ελλάδα Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 (8 Απριλίου - 8 Μαΐου) αναγκάζει την Ελλάδα να ανακαλέσει τις δυνάμεις της από την Κρήτη. Οι Κρήτες βλέπουν και πάλι το όνειρό τους για την Ένωση να σβήνει. Μετά από τρεις συνελεύσεις -Αρμένοι Αποκορώνου, Αρχάνες και Μελιδόνι Μυλοποτάμου 16 Οκτωβρίου 1897- αποδέχονται τη λύση της αυτονομίας που προτείνουν οι Ευρωπαίοι. Στις 9 Δεκεμβρίου 1898 αποβιβάζεται στο νησί ο ύπατος αρμοστής των Δυνάμεων, πρίγκιπας Γεώργιος, δευτερότοκος υιός του βασιλιά Γεωργίου.Οι Κρήτες τον υποδέχονται με άκρατο ενθουσιασμό και εκλαμβάνουν την παρουσία του στο νησί ως έναν αρραβώνα για την Ένωση.
Πολύ γρήγορα όμως οι ελπίδες τους διαψεύδονται. Οι Δυνάμεις ούτε για μια στιγμή δεν αφήνουν περιθώρια για μία τέτοια λύση και στην επίσημη διακοίνωσή τους στο αίτημα του πρίγκιπα για Ένωση δηλώνουν ότι αυτό είναι αδύνατο (Φεβρουάριος 1901). Ο Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος διαφώνησε με την πολιτική που ακολουθούσε ο πρίγκιπας για να επιτευχθεί η ένωση. Ο πρίγκιπας στήριζε τις ελπίδες του στους συγγενικούς δεσμούς που είχε με τους βασιλικούς οίκους της Ευρώπης. Αντίθετα ο Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος είχε την άποψη ότι η πορεία προς την Ένωση έπρεπε να είναι σταδιακή.
Είχε την απόλυτη βεβαιότητα ότι η άμεση επίτευξη της ένωσης ήταν αδύνατη, διότι γνώριζε ποιες ήταν οι μακροπρόθεσμες επιδιώξεις των δυνάμεων. Πίστευε και υποστήριζε ότι έπρεπε πρώτα να ολοκληρωθεί η αυτονομία. Να αποκτήσει η Κρήτη δικιά της πολιτοφυλακή. Να απαλλαγεί από τα ξένα στρατεύματα και να εκλέγει ο κρητικός λαός τον κυβερνήτη του. Ο Βενιζέλος απολύθηκε από την Κρητική Κυβέρνηση (Μάρτιος 1901) και συκοφαντήθηκε στην Κρήτη και στην Ελλάδα ότι είναι ανθενωτικός και ότι επιθυμεί η Κρήτη να ανακηρυχθεί σε ηγεμονία.Η οξύτατη αυτή πολιτική κρίση οδήγησε τελικά σε ένοπλο αγώνα, στο κίνημα του Θερίσου, 10 Μαρτίου 1905.
Ο ένοπλος αγώνας κράτησε ως το Νοέμβριο του 1905. Οι Δυνάμεις χορήγησαν αμνηστία και δέχτηκαν να κατέλθει στην Κρήτη μία επιτροπή να ερευνήσει επιτόπου την κατάσταση και να προτείνει λύσεις. Η επιτροπή στις 30 Μαρτίου 1906 υποβάλλει στις Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις την έκθεσή της στην οποία μεταξύ των άλλων σημειώνει ''Το μόνο φάρμακο στην επικίνδυνη σημερινή κατάσταση είναι η ένωση της Κρήτης με το βασίλειο της Ελλάδος''. Παράλληλα αναγνωρίστηκε στο βασιλιά της Ελλάδας το δικαίωμα να προτείνει αυτός στις Δυνάμεις τον ύπατο αρμοστή. Ύπατος αρμοστής διορίστηκε ο έμπειρος και μετριοπαθής πολιτικός Αλέξανδρος Ζαΐμης, ο οποίος ανέλαβε τα καθήκοντά του το Σεπτέμβριο του 1906.
Προηγουμένως η Συντακτική Συνέλευση που προήλθε από τις εκλογές του Μαΐου 1906 είχε κηρύξεις και αυτή την Ένωση της Κρήτης. Τον Ιούλιο του 1908 άρχισε η αποχώρηση των ξένων στρατιωτικών αγημάτων με προοπτική να ολοκληρωθεί μετά από ένα έτος. Παράλληλα είχε οργανωθεί η Κρητική πολιτοφυλακή. Έτσι σιγά - σιγά το αυτόνομο καθεστώς της Κρήτης αποδεσμευόταν από τον έλεγχο των Μεγάλων Δυνάμεων, πράγμα που προοιωνιζόταν ότι ο Κρητικός λαός, όταν η συγκυρία θα ήταν ευνοϊκή θα μπορούσε να επιβάλει τη θέλησή του. Τον Ιούνιο του 1908 ξεσπά στην Μακεδονία το κίνημα των Νεοτούρκων.
Ο Σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ υποχρεώθηκε να αναγνωρίσει το Τουρκικό Σύνταγμα. Οι υπόδουλοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία λαοί πανηγύρισαν διότι πίστεψαν ότι αρχίζει γι’ αυτούς μια νέα ελπιδοφόρα περίοδος.Η Βουλγαρία έσπευσε να ανακηρύξει την ανεξαρτησία της από την Τουρκική επικυριαρχία και η Αυστρία να προσαρτήσει τις επαρχίες Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Οι Κρήτες απογοητευμένοι από την παρελκυστική πολιτική των Δυνάμεων θεώρησαν την κατάσταση που δημιουργήθηκε μετά το κίνημα των Νεοτούρκων ως μία κατάλληλη ευκαιρία να κηρύξουν την Ένωση.
Έτσι στις 24 Σεπτεμβρίου 1908 η Κυβέρνηση της Κρήτης εξέδωσε ψήφισμα με το οποίο κήρυξε την ένωση της Κρήτης.Παράλληλα την ίδια ημέρα έγιναν συλλαλητήρια στα Χανιά και στις άλλες κρητικές πόλεις καθώς και σε όλους τους Δήμους της Κρήτης κατά τα οποία ο λαός κηρύσσει την ανεξαρτησία της Κρήτης και την ένωσή της με την Ελλάδα. Παράλληλα την ίδια ημέρα έγιναν συλλαλητήρια στα Χανιά και στις άλλες Κρητικές πόλεις καθώς και σε όλους τους Δήμους της Κρήτης κατά τα οποία ο λαός κηρύσσει την ανεξαρτησία της Κρήτης και την ένωσή της με την Ελλάδα.
Οι Νεότουρκοι όμως αντέδρασαν δυναμικά, επιθυμώντας την πρώτη διπλωματική επιτυχία τους, εκτιμώντας ότι ούτε οι Δυνάμεις επιθυμούσαν διακαώς την Ένωση. Έτσι οι Δυνάμεις στη διακοίνωσή τους προς την Τουρκία τον Ιανουάριο του 1909 υπογράμμιζαν ότι για να πραγματοποιηθεί η Ένωση απαιτείται πάντοτε η σύμφωνη γνώμη της Πύλης. Τον Ιούλιο του 1909 φεύγει από την Κρήτη και ο τελευταίος Ευρωπαίος στρατιώτης. Η Ευρωπαϊκή αυτή χειρονομία, στην ουσία της συμβολική, αναπτέρωσε το ηθικό των Κρητών. Δυστυχώς η διεθνής συγκυρία και η πλήρης αδυναμία της Ελλάδας να επιβάλει τη θέλησή της δεν ευνοούσαν την ενωτική λύση.
Τον επόμενο μήνα, 4 Αυγούστου 1909, οι Δυνάμεις ζητούν από την Εκτελεστική Επιτροπή να κατεβάσει από όλα τα δημόσια κτίρια την Ελληνική σημαία και η Τουρκική κυβέρνηση απαιτεί από την Ελληνική να αποδοκιμάσει την Ένωση, απειλώντας διακοπή διπλωματικών σχέσεων, πράγμα που υποχρέωσε την Αθήνα να ζητήσει την παρέμβαση των Δυνάμεων, οι οποίες στις 18 Αυγούστου 1909 κατέβασαν βιαίως την Ελληνική σημαία από το φρούριο του Φιρκά Χανίων. Δυστυχώς πέρα από τη θέληση του Κρητικού λαού υπήρχαν τα Ευρωπαϊκά συμφέροντα που στη δεδομένη χρονική στιγμή δεν επέτρεπαν τη δικαίωση των εθνικών πόθων των Κρητών.
Στις 15 Αυγούστου 1909 ξεσπά στην Ελλάδα τι κίνημα στο Γουδί. Το Κρητικό ζήτημα πλεγμένο στη δίνη των Ευρωπαϊκών συμφερόντων έθετε στην Κρητική πολιτική ηγεσία το ερώτημα: εμμονή στην πραξικοπηματική επιβολή της Ένωσης ή συνεννόηση με τις Δυνάμεις. Ο Βενιζέλος έκλινε με τη δεύτερη άποψη. Τον Αύγουστο του 1910 ο Ελευθέριος Βενιζέλος αφήνει το νησί και αρχίζει την ενεργό πολιτική δράση του στην Ελλάδα. Είχε πια εδραία πεποίθηση, ότι το Κρητικό ζήτημα θα λυθεί και οι πόθοι του Κρητικού λαού θα εκπληρωθούν μόνο τότε όταν η Ελλάδα θα ήταν σε θέση να επιβάλει την Ένωση με στρατιωτικά μέσα.
Έτσι από τη στιγμή που ανέλαβε την Ελληνική κυβέρνηση αμέσως ξεκίνησε τους στρατιωτικούς εξοπλισμούς. Το Μάρτιο του 1912 διεξήχθησαν εκλογές στην ελεύθερη Ελλάδα και την αυτόνομη Κρήτη. Μία αντιπροσωπεία από Κρήτες βουλευτές αποφασίζουν να έλθει στην Ελληνική πρωτεύουσα και να συμμετάσχουν στις εργασιές του Ελληνικού κοινοβουλίου. Ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Ελευθέριος Βενιζέλος κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια να ματαιώσει μία τέτοια απόφαση. Γνωρίζει καλύτερα από κάθε άλλον ποιες συνέπειες για το εθνικό θέμα μπορούσε να έχει μια τέτοια πράξη.
Θα έδινε αφορμή στην Τουρκία να απειλήσει πόλεμο κατά της Ελλάδας ή ακόμη ανακατοχή της Κρήτης, ενώ η Ελλάδα δε είχε ολοκληρώσει τις στρατιωτικές προετοιμασίες της. Όταν το πράγμα έφτασε στα άκρα ο Βενιζέλος δεν δίστασε να λάβει βίαια μέτρα για να εμποδίσει την είσοδο των Κρητών βουλευτών στην Ελληνική Βουλή. Για να εκτονωθεί η κατάσταση διέκοψε τις εργασίες της Βουλής για τον Οκτώβριο 1912. Στις 5 Οκτωβρίου 1912 ξεκινά ο Α' Βαλκανικός πόλεμος. Τα Βαλκανικά κράτη Ελλάδα, Σερβία, Μαυροβούνιο και Βουλγαρία κήρυξαν τον πόλεμο στην Τουρκία, παρά τις συντονισμένες και επίμονες προσπάθειες της Ευρωπαϊκής διπλωματίας να τον αποτρέψει .
Με την έναρξη του πολέμου και τις πρώτες νίκες των Ελληνικών όπλων οι πόρτες του Ελληνικού κοινοβουλίου άνοιξαν και υποδέχθηκαν τους Κρήτες Βουλευτές. Στις 11 Οκτωβρίου 1912 υπογράφεται Βασιλικό Διάταγμα με το οποίο ο Στέφανος Δραγούμης διορίστηκε Γενικός Διοικητής της Κρήτης. Με την πράξη αυτή de facto η Κρήτη έγινε τμήμα του Ελληνικού Κράτους δηλ. de facto συντελέστηκε η Ένωση. H de june ένωση, από άποψη διεθνούς δικαίου, συντελέστηκε με τη συνθήκη του Λονδίνου στις 17 Μαΐου 1913 μεταξύ της Τουρκίας και των εμπόλεμων βαλκανικών κρατών. Με το άρθρο 4 της συνθήκης:
''Η Αυτού μεγαλειότης, ο Αυτοκράτωρ των Οθωμανών δηλοί ότι εκχωρεί εις τας Αυτών μεγαλειότητας τους συμμάχους ηγεμόνας την νήσον Κρήτην και ότι παραιτείται υπέρ αυτών πάντων των ων εκέκτητο επί της νήσου ταύτης κυριαρχικών και άλλων δικαιωμάτων''.
Αργότερα με την κύρωση της Ελληνοτουρκικής συνθήκης ειρήνης του Νοεμβρίου του 1913 ( νόμος 4213 της 11 / 14 Νοεμβρίου 1913) η Κρήτη περιήλθε οριστικά στην Ελλάδα, όπως χαρακτηριστικά δήλωσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη βουλή, ''Η Ελληνική Κυβέρνησις ανέμενε δια την προσάρτησιν την επικύρωσιν της συνθήκης των Αθηνών, ήτις προεπιβεβαιούσα την συνθήκην του Λονδίνου, αποτελεί και την τελευταίαν λέξην επι του ζητήματος τούτου, μόνον με την συνθήκην των Αθηνών, κυρούσαν τα πρωκαταρτικώς συνομολογηθέντα εν Λονδίνω, εκλείπει κάθε ίχνος Τουρκικής επικυριαρχίας επί της νήσου''.
Την Κυριακή 1 Δεκεμβρίου 1913 ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος και ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος κατήλθαν στα Χανιά και ύψωσαν την Ελληνική σημαία στο φρούριο Φιρκά, στο λιμάνι των Χανίων. Με την συμβολική αυτή πράξη επισημοποιήθηκε η Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
ΠΗΓΕΣ :
http://greekworldhistory.blogspot.com/2015/06/blog-post.html
helios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/8765/1/LK_2010_01_TEXT.pdf
helios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/8765/1/LK_2010_01_TEXT.pdf
https://www.cretalive.gr/history/to-krhtiko-zhthma-h-chartopaiksia-kai-h-dolofonia-toy-prothypoyrgoy
http://paradosiakos.blogspot.com/2015/07/blog-post_148.html
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-C102/79/648,2411/
http://dis.army.gr/sites/dis.army.gr/files/unmanaged/pdf/KRHT_ZHTHM_1896_1909_MEG_DYNAM.pdf
http://anemourion.blogspot.gr/2015/03/blog-post_632.html
http://www.kritesegaleo.gr/enose-tes-kretes-me-ten-ellada
https://averoph.wordpress.com/2014/11/09/%CF%84%CE%BF-%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%BA%CE%B1%CF%8D%CF%84%CF%89%CE%BC%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B1%CF%81%CE%BA%CE%B1%CE%B4%CE%AF%CE%BF%CF%85-9-%CE%BD%CE%BF%CE%B5%CE%BC%CE%B2%CF%81%CE%AF%CE%BF%CF%85/
http://www.chania.gr/city/history-city/cretan-polis.html
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos_Politismos/Istoria_c/c-04-21.htm
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-C102/79/648,2411/
http://dis.army.gr/sites/dis.army.gr/files/unmanaged/pdf/KRHT_ZHTHM_1896_1909_MEG_DYNAM.pdf
http://anemourion.blogspot.gr/2015/03/blog-post_632.html
http://www.kritesegaleo.gr/enose-tes-kretes-me-ten-ellada
https://averoph.wordpress.com/2014/11/09/%CF%84%CE%BF-%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%BA%CE%B1%CF%8D%CF%84%CF%89%CE%BC%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B1%CF%81%CE%BA%CE%B1%CE%B4%CE%AF%CE%BF%CF%85-9-%CE%BD%CE%BF%CE%B5%CE%BC%CE%B2%CF%81%CE%AF%CE%BF%CF%85/
http://www.chania.gr/city/history-city/cretan-polis.html
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos_Politismos/Istoria_c/c-04-21.htm
Δημοσίευση σχολίου